Zbiór słownictwa występującego w każdym języku możemy postrzegać oczywiście za pewnego rodzaju wór, w którym jest wiele elementów (wyrazów i frazeologizmów). W istocie jednak wyrazy te często można jeszcze uporządkować – połączyć w pewne mniejsze i większe całości zależne od siebie. Sprawdź, jakie propozycje uporządkowania wysuwają badacze.
Uporządkowanie wewnętrzne słownictwa – sposoby
Słownictwo możemy uporządkować pod dwoma głównymi względami – albo ze względu na relacje znaczeniowe, które zachodzą pomiędzy danymi wyrazami (czujemy na przykład, że wyrazy królik i zwierzę mają ze sobą coś wspólnego, co sprawia, że moglibyśmy wrzucić je do jednej grupy, na pewno prędzej niż wyrazy królik i klawiatura). Drugi ważny sposób uporządkowania słownictwa to uporządkowanie ze względu na pola leksykalno-semantyczne (np.: wyrazy noga i ręka automatycznie łączą się nam w pewną kategorię leksykalno-semantyczną, którą możemy nazwać częściami ciała). Poniżej każdy z tych typów uporządkowania rozpisujemy osobno.
Uporządkowanie ze względu na relacje znaczeniowe pomiędzy słowami
Jeżeli bierzemy pod uwagę relacje znaczeniowe między wyrazami i frazeologizmami, wyróżnić możemy następujące zależności:
Synonimia
Wyrazy możemy grupować ze względu na ich takie samo lub podobne znaczenie. Synonimami są zarówno wyrazy równoznaczne, jak i bliskoznaczne. Wyrazy równoznaczne to zazwyczaj wyrazy rodzime i ich obce, ale przejęte do języka polskiego, odpowiedniki, np.: językoznawstwo-lingwistyka. Wyrazy bliskoznaczne to natomiast te, które znaczenie mają to samo, ale są pod pewnym względem nacechowane (np.: pochodzą z języka potocznego, tu przykładem może być synonimiczna para pieniądze-hajs).
Antonimia
Relacja antonimii jest odwrotna do synonimii – oznacza wyrażenia, które możemy ze sobą zestawić ze względu na to, że są wobec siebie zupełnymi przeciwnościami (jest to relacja sprzeczności). O antonimach możemy mówić tylko w wypadku co najmniej dwóch wyrazów. Antonimiczne będą zatem chociażby pary takie jak: dobry-zły, ciepły-zimny, suchy-mokry).
Hiponimia
Mamy również w języku wiele wyrazów, które można uporządkować pod względem ich podrzędności lub nadrzędności znaczeniowej. W relacji hiponimii również interesuje nas co najmniej para wyrazów, wśród których szukamy wyrazu nadrzędnego (hiperonimu) i wyrazu podrzędnego (hiponimu). Przykładami takich par mogą być zestawienia:
- krowa (hiponim) – zwierzę (hiperonim),
- widelec (hiponim) – sztuciec (hiperonim),
- czerwony (hiponim) – kolor (hiperonim).
Poprawność takich par możemy sprawdzić za pomocą prostego testu. Bierzemy zdanie: „Każdy HIPONIM jest HIPERONIMEM, ale nie każdy HIPERONIM jest HIPONIMEM” i za hiponim oraz hiperonim podstawiamy sprawdzaną parę (tutaj wstawimy parę krowa i zwierzę).
„Każda krowa jest zwierzęciem, ale nie każde zwierzę jest krową” – w związku z tym uzyskujemy dowód, że krowa jest hiponimem wyrazu zwierzę. Hiponimów spełniających taką relację może być więcej – w miejsce krowy możemy przecież wstawić np.: kurę, bociana czy psa). Wszystkie wyrazy będące hiponimami wobec jednego hiperonimu nazywamy kohiponimami.
Komplementarność
Wyrazy mogą być wobec siebie również komplementarne, czyli znaczeniowo sprzeczne, ale wypełniające zakres jakiegoś pojęcia nadrzędnego. Komplementarne będą na przykład wyrazy kobieta i mężczyzna wobec wyrazu człowiek.
Konwersja
Wyrazy można połączyć ze sobą także ze względu na to, że opisują to samo, tylko z różnej strony (z przeciwnego punktu widzenia). Będą to pary takie jak:
- wejść-wyjść,
- wsiadać-wysiadać,
- przyjechać-wyjechać.
Partytywność
Słownictwo możemy uporządkować także pod względem relacji część-całość, które zachodzą pomiędzy słowami. Słowa pozostające w takiej relacji określamy słowami:
- meronim (wyraz określający część),
- holonim (wyraz określający całość).
W takiej relacji są na przykład słowa: koło (meronim) wobec wyrazu samochód (holonim) albo wyraz palec (meronim) wobec wyrazu dłoń (holonim).
Uporządkowanie ze względu na pola leksykalno-semantyczne pomiędzy słowami
Słownictwo możemy uporządkować (pogrupować) ze względu na to, co znaczą konkretne wyrazy i frazeologizmy (o różnicy między nimi więcej przeczytasz tutaj). Pól semantyczno-leksykalnych (znaczeniowych) jest nieskończenie wiele. W języku możemy wyróżnić na przykład:
- nazwy dni tygodnia (słowami reprezentującymi tę grupę będą w języku polskim leksemy: poniedziałek, wtorek, środa, czwartek, piątek, sobota, niedziela),
- nazwy pór roku (tu w języku powszechnym znajdzie się wiosna, lato, jesień, zima, a w słownictwie specjalistycznym – geograficznym – także przedwiośnie i przedzimie),
- nazwy elementów ubioru (np.: czapka, rajstopy, płaszcz, krawat),
oraz wszystkie inne grupy, które przyjdą nam do głowy. Niektóre z nich charakteryzują się tym, że są zbiorem niewielkim i zamkniętym (tak jest na przykład z nazwami dni tygodnia, których jest dokładnie 7), a niektóre są zbiorem złożonym z bardzo wielu elementów (tak jak nazwy ubrań, które – wydawać by się mogło – wymieniać można w nieskończoność).
