W niektórych językach akcent da się zobaczyć – jest on zaznaczony na przykład poprzez kreseczkę w pewnym miejscu wyrazu. Czym jest akcent w naszym języku i jakie są jego rodzaje?
Zgodnie z definicją ze Słownika Poprawnej Polszczyny PWN akcent polega na wyróżnieniu pewnego odcinka tekstu przez silniejsze wymówienie, czyli zwiększenie siły wydechu. Akcent w języku polskim jedynie mówimy – nie możemy go napisać, zobaczyć.
Silniejsze wymówienie może wyróżniać:
- sylabę w wyrazie – wtedy mówimy o akcencie wyrazowym,
- wyraz w zdaniu – wtedy mówimy o akcencie zdaniowym.
Akcent wyrazowy w języku polskim
Akcent wyrazowy w języku polskim pada w większości wyrazów na drugą sylabę od końca, np. w wyrazach eg-za-min, o-bro-na, stu-dent. Akcent taki nazywamy paroksytonicznym. Cóż to za skomplikowana nazwa?
Akcent wyrazowy – rodzaje
Akcent wyrazowy może występować tak naprawdę w kilku rodzajach – w naszym języku może padać na ostatnią, przedostatnią, trzecią od końca oraz nawet czwartą sylabę od końca wyrazu. Prawie każdy z tych rodzajów akcentu ma swoją nazwę:
- na ostatnią sylabę wyrazu – akcent oksytoniczny,
- na drugą sylabę od końca wyrazu – akcent paroksytoniczny,
- na trzecią sylabę od końca wyrazu – akcent proparoksytoniczny,
- na czwartą sylabę od końca wyrazu – nie ma specjalnej nazwy.
Jak zapamiętać i zrozumieć te „dziwne nazwy” typu proparoksytoniczny? Najlepiej podzielić sobie to słowo na człony i zauważyć, że wraz z tym, że akcent pada na coraz dalszą sylabę od końca wyrazu, do słowa „oksytoniczny” dodawana jest jedna nowa sylaba. Spójrz:
na pierwszą od końca: oksytoniczny
na drugą od końca: par oksytoniczny
na trzecią od końca: pro par oksytoniczny
Do słowa oksytoniczny dochodzą więc jedynie sylaby par oraz pro, proste w wymowie i zapamiętaniu.
Akcent na trzecią lub czwartą sylabę od końca – kiedy?
Wyżej wskazałam już, że co do zasady akcent w języku polskim przypada na drugą sylabę od końca wyrazu – jest więc paroksytoniczny. Na pierwszą sylabę od końca wyrazu przypada jedynie w wyrazach jednosylabowych (bo jak mógłby przypadać wtedy na drugą sylabę od końca, kiedy wyraz ma tylko jedną sylabę?). Akcent na pierwszą i na drugą sylabę od końca mamy więc omówiony.
Norma wzorcowa wymaga, aby pewne leksemy czy grupy leksemów miały akcent odmienny – padający na trzecią albo nawet czwartą sylabę od końca. Dotyczy to jedynie kilku przypadków wśród:
- czasowników
- na trzeciej sylabie od końca akcent pada w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego, np.: pisaliśmy, zdawaliśmy,
- na trzeciej sylabie od końca akcent pada w trybie warunkowym w liczbie pojedynczej i 3 os. liczby mnogiej, np.: pisałabym, zdawałby,
- na czwartej sylabie od końca akcent pada w trybie warunkowym w 1. i 2. os. liczby mnogiej, np.: pisalibyśmy, zdawalibyście,
- rzeczowników
- akcent na trzeciej sylabie od końca pada w wyrazach zapożyczonych z łaciny i zakończonych na -ika/-yka, np.: polonistyka,
- akcent na trzeciej sylabie od końca pada w niektórych wyrazach obcego pochodzenia, np.: maksimum, prezydent, Rzeczpospolita,
- akcent na końcowej sylabie pada w wyrazach jednosylabowych poprzedzonych cząstką arcy-, eks-, wice-, np.: arcymistrz, eksmąż,
- wyrazów złożonych z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set – wtedy akcent pada na trzecią sylabę od końca, np.: czterysta, siedemset,
- spójników połączonych z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (śmy, ście) oraz morfemami trybu warunkowego – wtedy akcent pada na trzecią sylabie od końca, np.: abyśmy, jeśliby.
Akcent zdaniowy w języku polskim
Akcent zdaniowy polega natomiast na wyróżnieniu całego wyrazu w wypowiedzeniu. Wyróżnienie to następuje poprzez wzmocnienie artykulacyjne sylaby akcentowanej w wybranym wyrazie.
Akcent zdaniowy naturalny – gdzie pada?
W języku polskim najsilniejszy naturalny akcent zdaniowy pada na pierwszy i na ostatni wyraz (tu akcent jest wręcz najmocniejszy). Dlatego też, przy układaniu zdania, należy porządkować jego składniki tak, aby na końcu znalazł się człon najważniejszy, a nie np. wyraz nieakcentowany. Stąd lepiej będzie powiedzieć, np.: Spotkajmy się w domu niż W domu spotkajmy się.
Akcent zdaniowy celowy
Nie zawsze musimy jednak wykorzystywać ten akcent naturalny. Czasem, dla podkreślenia znaczenia jakiegoś członu wypowiedzenia, możemy również zaakcenować celowo wyraz stojący w innym miejscu, nie na końcu czy na początku zdania. Przykładem może być zdanie:
Dominika dzisiaj przyjechała na uczelnię
w którym możemy zaakcentować:
- wykonawcę: Dominika dzisiaj przyjechała na uczelnię (Dominika, a nie kto inny),
- czas: Dominika dzisiaj przyjechała na uczelnię (dzisiaj a nie wczoraj),
- sposób wykonania: Dominika dzisiaj przyjechała na uczelnię (przyjechała, a nie przyszła),
- miejsce: Dominika dzisiaj przyjechała na uczelnię (na uczelnię, a nie do teatru).
Bibliografia:
Hasło: akcent, [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2004, s. 1546-1548.
