Przejdź do treści

Poezja religijna w epoce baroku


Claude Backvis – poezja religijna

Poniższy tekst nie rości sobie praw do bycia pełnoprawnym opracowaniem naukowym. Najważniejsze moim zdaniem tezy z szóstego rozdziału pierwszego tomu podręcznika wskazanego w bibliografii u dołu strony wynotowałam na własne (studenckie) potrzeby.

Na wstępie rozdziału znajduje się nota o biografii Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – szczegółowo to zagadnienie opracował Błoński w książce, której streszczenie znajdziesz tutaj: Jan Błoński – Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku. Streszczenie.

Poezja religijna baroku – Mikołaj Sęp Szarzyński

W dalszej części rozdziału autor zestawia poetów metafizycznych, piszących na gruncie angielskim z Sępem i analizuje poezję samego Sępa. Dowiadujemy się, że:

—  Mikołaj Sęp Szarzyński powrócił do wiary katolickiej podczas pobytu we Włoszech, duży udział miał w tym jego przyjaciel Stanisław Starzechowski, 

— gdy wrócił do kraju zdobył wiele znajomości w wyższych sferach, np. z rodem Kostków — fundatorzy kolegium jezuickiego w Jarosławiu, rodzina Stanisława Kostki,

— Sęp miał złe stosunki z ojcem, który był człowiekiem z natury nieuczciwym furiatem, wyzyskiwał syna w prowadzonych przez siebie szemranych interesach, co odbiło się na poecie i jego psychice, 

— jednym z tematów, które widoczne są w jego poezji jest ulotność, nietrwałość rzeczy, twórcę interesował wszelki ruch —  motywy te są obsesją twórcy, 

— Sęp nie krył żalu do Stwórcy (pieśń II), który to  nie tylko stworzył człowieka, ale też wyposażył go w wolną wolę, przez nią istota ludzka staje się niegodziwą i błądzi — przyczyna cierpień, 

— choć Sęp nie pisze tego bezpośrednio, to w niektórych utworach dopatrywać się można moemntami pewnego buntu wobec Boga, 

— pisze emblematy o charakterze moralizującym,

— słowa poety mają charakter mało optymistyczny, opisywanemu przez niego światu brakuje barokowej wielobarwności, dominuje w nim czerń i biel

— w swoich utworach mówi o grzechu i tym, co do niego prowadzi — porusza temat antywartości

— wybrzmiewa z tych utworów samotność i introspekcja, pomimo kontaktów poety ze kilkoma znamienitymi rodami, 

— przedstawia Boga jako niedostępnego, wszechmocnego, mimo to  zawierza mu się w pełni,

— wobec Boga czuje się małą, nic nieznaczącą istotą — pokora twórcy

— sława jako antywartość —  jest według Sępa jedną z wartości obłudnych i fałszywych, 

— militarne motywy — Bóg przedstawiony niczym generał, 

— każde słowo w jego poezji jest dokładnie przemyślane

— wrażliwość religijna

— w jego poezji można dostrzec wiele wyrazistych kontrastów

— zdaniem poety plan boski rządzi światem, rzeczywistością ludzką, 

— fortuna i opływanie w dobrobycie są niezwykle złudne,

— wprowadza o gramatykę niepewności do swoich utworów, poprzez składnię, zastosowanie przerzutni (bardzo ważny środek stylistyczny w poetyce Sępa) czyni wiersz zaskakującym, każdy kolejny wers odkrywa coś nowego przed czytelnikiem, który spodziewać się mógł zupełnie czegoś innego,

— by nadać  opisowi ekspresyjnego charakteru stosuje potocyzmy

— stosowane przez niego środki świadczą o innowacyjności jego poezji,

— używa latynizmu “etiam”, by podkreślić paradoksy,

— używa języka, aby prowokować,

— stosuje równoważniki zdań,

— według Błońskiego wtrącenia przypominają formuły magiczne, które mają zapewnić chwilę spokoju w tekście,

— reprezentanci baroku nie dbają o poziom rymów, Sęp wpisuje się w tą tendencję, zdarzają się mu rymy bardzo dobre, ale widać, iż nie są one dla niego najważniejsze,

— Sęp umieszcza mocny akcent na końcu wersu, w postaci słowa o silnym wydźwięku, np.  […] pół  poganinowi (pisząc o Iwanie Groźnym),

— by uczynić tekst mniej surowym stosuje zabieg aliteracji i asonansu,

— pisząc polską wersję dzieła Vitalisa bawi się językiem, stawia również na brzemienie tekstu, 

— zastosowane przez Sępa słownictwo nie jest bogate, tekstom brakuje barwności.

Poezja religijna baroku – Sebastian Grabowiecki (Rymy duchowne)

— Edward Porębowicz i Mieczysław Brahmer wypowiadają się pochlebnie o zbiorze poety, Backvis zaś pisze o przejściu od wierszy Sępa do wierszy Grabowieckiego:  „spadamy z wysoka” (s. 263 ), Jan Błoński nie podziela opinii dwóch pierwszych panów,

— 201 wierszy, 

— przypominają sakrament pokuty: popełnienie grzechu, odraza do własnego czynu, żal, skrucha i prośba Boga o przebaczenie, pochwała Stwórcy, 

— pisał niedługo po Sępie,

— był szlachcicem, aktywnym politycznie, bardzo długo pozostawał osobą świecką —  nie widać tego, w jego poezji, 

— silne oddziaływały na Grabowieckiego dzieła Gabriela Fiammy, Bernarda Tassy i teksty biblijne (szczególnie: Księga Psalmów, Księga Izajasza i Hioba), 

— barokowi twórcy często naśladowali Włochów, 

— podkreśla kruchość bytu ludzkiego, nawołuje do pokory, nie przekreśla to momentów odwagi, w których zwraca się znacznie mniej pokornie (np. do Chrystusa: “Kiedyś mnie odkupił, wspomni, co kosztuję”),

— mówi o sobie jako o zagubionej owcy, a o Stwórcy, jako temu, który na świat ludzi patrzy z góry przez swoje niebiańskie okno,

— przerzutnie są znacznie słabsze niż te u Szarzyńskiego,

— Grabowiecki o sobie pisze jako o  zsiadłym mleku — pragnie poprzez to podkreślić swoją niedoskonałość,(spotkało się to z ogromną krytyką, wytykającą Grabowieckiemu brak smaku) kolejnym “popisem” jest stwierdzenie poety, że tak jak w morzu pływa wiele ryb, tak on posiada wiele zmartwień w swoim sercu, 

— Grabowiecki został mianowany opatem klasztoru w Bledzewie przez Zygmunta III, mnisi nie byli tym faktem zachwyceni, sprzeciwili się temu; był chciwy i zachłanny, z tego tytułu spotkało go wiele nieprzyjemności, 

— nie pisze o własnych doświadczeniach, odczuciach, stosuje częściej I os. l. mn.

Poezja religijna baroku – Stanisław Grochowski

— podziwiał Jana Kochanowskiego i Szymona Szymonowica, 

— pisał nieprzemyślane utwory, spontanicznie, 

— wiersze tworzył z ogromną łatwością, 

— ogromny wpływ na poetę  miały nauki głoszone przez jezuitów,  

— jest szczerze zaangażowany w kwestie katolickie, nie interesował się filozofią i jje zagadnieniami, 

— ostatni zbiór poety to Toruńskie noce (1612) — pisze w nim o swojej codzienności, sposobach spędzania wolnego czasu, dzieła wchodzące w skład tego zbiorku pisywał nocą, stąd tytuł, 

— w wielu swoich wierszach wychwala piękno natury, jego opisy są żywe i barwne, pełne dźwięków przyrody, 

—  był szlachcicem mieszkającym na wsi, ale także duchownym, 

—  zbiór religijny Grochowskiego z 1608 roku —  Wirydarz abo kwiatki rymów duchownych o Dziecięciu Panu Jezusie —  novum w poezji, Jezus przedstawiony jako człowiek, 

— utwory Grochowskiego są po części zapowiedzią emblematu religijnego, który był już wówczas znaną formą gatunkową na Zachodzie, sytuacje świeckie stają się obiektami adoracji religijnej, 

—  Grochowski podejmuje próbę napisania eposu religijnego (o św. Cecylii), niestety była to próba nieudana, poeta nie potrafił wpasować się w rygorystyczne ramy kompozycyjne, jakie są przez tą formę wymagane, 

— częstokroć posługuje się I os. l. mn.,  pisze o personalnych doświadczeniach

Poezja religijna baroku – Kasper Miaskowski

— brat cioteczny lub szwagier Grabowieckiego, 

— pod względem twórczości bliski jest mu Grochowski,

— częściej tworzy wiersze niereligijne (był osobą świecką przez całe życie),

— jego dzieło wydane w 1861 roku podzielić można na dwie części: pierwszą stanowią utwory o tematyce religijnej, druga zbiera utwory świeckie, 

— utwory: Na śklenicę malowaną, Rozmowa Panienki ze Śmiercią, Na żniwo, Tren pocieszny na śmierć Zygmunta Rybskiego, dziecinki małej, krzesnego swego, Elegia pokutna do Najświętszej Marii Panny, Psalm szósty pokutny

— liryki Miaskowskiego cechuje: przede wszystkim to, że są długie,

—  wyraźnie widoczny sarmatyzm, Nieznanowski w monografii poety pisze: “dobre wyczuwanie współczesności, tej najszerzej, najbardziej przeciętnej”,

— pisze o różnych stanach ducha, jego wrażliwość, załamania, zwątpienie — ważne w poezji XVII wieku,

— Miaskowski jest neutralny pod względem politycznym, porusza jednak tematy istotne dla obywatela, 

— pisząc o Środzie Popielcowej ukazuje kontrast pomiędzy pobożnym porankiem i pełnym rozrywek wieczorem, 

— w jego dorobku znajdziemy masę wierszy kierowanych do bliskich, znajomych, sąsiadów z najróżniejszych okazji (chrztów, ślubów czy też pogrzebów),

— metafory zwierzęce, np. przy trenie dedykowanym swojemu chrześniakowi przyrównuje go do małego jelenia, który ginie podczas leśnej wyprawy, 

treny Miaskowskiego charakteryzuje subtelny ton, nie przypomina charakterem wzniosłych utworów Kochanowskiego, 

— tematyka poezji religijnej Miaskowskiego: lęk przed karą, żal za grzechy, nadzieja na wielkoduszność Boga,

— porywczość autora, 

— w jednym ze swoich utworów opisuje to jak wyrusza na Golgotę, by zlizać krew Zbawiciela z  tamtejszej rosy (oczywiście wszystko to zostało zmyślone), kładzie nacisk na fizyczny aspekt przedstawianych sytuacji (spotkało się to z dużą krytyką),

— śmiałość stwierdzeń — uważa, że Jezus przez swoją mękę i śmierć chciał zbawić konkretnie jego, 

Historyja na godziny kościelne… to rapsodia — wraz z tym utworem pojawia się gatunek gawędy — historia opowiadana przez sędziwego szlachcica, którą cechuje nieuporządkowanie, dygresyjność, stworzona jest z wielu, często niełączących się ze sobą bezpośrednio pomniejszych opowiastek. Brak konstrukcji sprawia, że są one dynamiczne. Opisowi zdarzeń towarzyszy wyraziste, dobitne słownictwo. 

—  piętą Achillesową Miaskowskiego jest brak umiejętności narracyjnych (np.pisząc utwór ku chwale Matki Boskiej zaczyna opisywać losy Chrystusa, co skutkuje odejściem od tematu głównego)

Poezja religijna baroku – Jan Andrzej Morsztyn i Zbigniew Morsztyn

Bardzo wyraźnie widoczne są różnice pomiędzy twórczością Jana Andrzeja Morsztyna i jego krewnego — Zbigniewa Morsztyna. Autorzy zestawieni zostali na zasadzie  kontrastu. 

Co łączy obu Morsztynów? Niewiele, “obaj poezją swą zaświadczają o rozpadaniu się tego stanu ducha, który był źródłem baroku na przełomie XVI I XVIII wieku”, jak wskazuje Backvis.

Jan Andrzej Morsztyn

Zbigniew Mortszyn

kwestia 

wiary

wyznawał kalwinizm, z czasem przeszedł na katolicyzm,

sceptyczny stosunek do religii chrześcijańskiej,

podobnie jak większość członków jego rodziny był antytrynitariuszem (nie uznawał dogmatu Trójcy Świętej — arianizm), nie chciał zmienić wyznania, dlatego musiał opuścić ojczyznę

arian cechowało zaangażowanie w sprawy religijne, intelektualizm wiary

utwory

Na Wielki Piątek 1651, Na toż roku 1647, Do św. Jana Baptysty, Nagrobek Otwinowskiemu,  Denominacyja,

Pokuta w kwartanie — potępia swoje złe uczynki, prośba o wstawiennictwo Jezusa

O rożności nabożeństwa — rozum jest dany człowiekowi od Boga, to dar, należy go użyć, by zrozumieć istotę wszechrzeczy,

Muza domowa (1676-1684)

o jego twórczości

— pisze wiele madrygałów o charakterze miłosny, ze znacznie mniejszą częstotliwością utwory religijne,

— pomysłowe utwory, Morsztyn zasypuje czytelnika ciekawymi odwołaniami i porównaniami, często humorystycznymi,

— jego utwory często są niezwykle szokujące, np. gdy niezwykłe działania Jezusa przyrównuje do prac Herkulesa, a jego narodziny opisuje wraz z narodzinami bóstw mitologicznych, przy których wydają się  niezwykle skromne i niejasne,

— kolejnym niebanalnym  zestawieniem jest to, w którym wspomina o Rzymianach, wznoszących rzeźby, kolumny dla bohaterów wojennych, władców, Jezus własnym cierpieniem i krwią spisał swoją historię,

— znakomita technika pisarska, warsztat

— utwory cechuje zmysłowość,

— przebija przez nie powierzchowność jego wiary (na bardzo dużą swobodę pozwala sobie, np. pisząc o męce Chrystusa,

— religijną twórczość Zbigniewa Morsztyna charakteryzuje powaga i wzniosłość,

— typowy szlachcic Sarmata,

— zwraca uwagę na harmonijność i porządek (ustanowiony przez Boga) w nim panujący

— nie jest stoikiem, jego utwory ukazują silne uczucia, emocje, przede wszystkim ból, niektóre mają charakter skargi, inne pokazują duchowe załamanie,

— utwory o tematyce religijnej nie wpisują się w ramy wyznaczone przez epokę

Bibliografia

C. Backvis, Panorama poezji polskiej epoki baroku, t. 1, Warszawa 2003.

Dodane przez: Dominika Byczek

Komentarze: 0

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Zajrzyj też tu