Claude Backvis – poezja religijna
Poniższy tekst nie rości sobie praw do bycia pełnoprawnym opracowaniem naukowym. Najważniejsze moim zdaniem tezy z szóstego rozdziału pierwszego tomu podręcznika wskazanego w bibliografii u dołu strony wynotowałam na własne (studenckie) potrzeby.
Na wstępie rozdziału znajduje się nota o biografii Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – szczegółowo to zagadnienie opracował Błoński w książce, której streszczenie znajdziesz tutaj: Jan Błoński – Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku. Streszczenie.
Poezja religijna baroku – Mikołaj Sęp Szarzyński
W dalszej części rozdziału autor zestawia poetów metafizycznych, piszących na gruncie angielskim z Sępem i analizuje poezję samego Sępa. Dowiadujemy się, że:
— Mikołaj Sęp Szarzyński powrócił do wiary katolickiej podczas pobytu we Włoszech, duży udział miał w tym jego przyjaciel Stanisław Starzechowski,
— gdy wrócił do kraju zdobył wiele znajomości w wyższych sferach, np. z rodem Kostków — fundatorzy kolegium jezuickiego w Jarosławiu, rodzina Stanisława Kostki,
— Sęp miał złe stosunki z ojcem, który był człowiekiem z natury nieuczciwym furiatem, wyzyskiwał syna w prowadzonych przez siebie szemranych interesach, co odbiło się na poecie i jego psychice,
— jednym z tematów, które widoczne są w jego poezji jest ulotność, nietrwałość rzeczy, twórcę interesował wszelki ruch — motywy te są obsesją twórcy,
— Sęp nie krył żalu do Stwórcy (pieśń II), który to nie tylko stworzył człowieka, ale też wyposażył go w wolną wolę, przez nią istota ludzka staje się niegodziwą i błądzi — przyczyna cierpień,
— choć Sęp nie pisze tego bezpośrednio, to w niektórych utworach dopatrywać się można moemntami pewnego buntu wobec Boga,
— pisze emblematy o charakterze moralizującym,
— słowa poety mają charakter mało optymistyczny, opisywanemu przez niego światu brakuje barokowej wielobarwności, dominuje w nim czerń i biel,
— w swoich utworach mówi o grzechu i tym, co do niego prowadzi — porusza temat antywartości,
— wybrzmiewa z tych utworów samotność i introspekcja, pomimo kontaktów poety ze kilkoma znamienitymi rodami,
— przedstawia Boga jako niedostępnego, wszechmocnego, mimo to zawierza mu się w pełni,
— wobec Boga czuje się małą, nic nieznaczącą istotą — pokora twórcy,
— sława jako antywartość — jest według Sępa jedną z wartości obłudnych i fałszywych,
— militarne motywy — Bóg przedstawiony niczym generał,
— każde słowo w jego poezji jest dokładnie przemyślane,
— wrażliwość religijna,
— w jego poezji można dostrzec wiele wyrazistych kontrastów,
— zdaniem poety plan boski rządzi światem, rzeczywistością ludzką,
— fortuna i opływanie w dobrobycie są niezwykle złudne,
— wprowadza o gramatykę niepewności do swoich utworów, poprzez składnię, zastosowanie przerzutni (bardzo ważny środek stylistyczny w poetyce Sępa) czyni wiersz zaskakującym, każdy kolejny wers odkrywa coś nowego przed czytelnikiem, który spodziewać się mógł zupełnie czegoś innego,
— by nadać opisowi ekspresyjnego charakteru stosuje potocyzmy,
— stosowane przez niego środki świadczą o innowacyjności jego poezji,
— używa latynizmu “etiam”, by podkreślić paradoksy,
— używa języka, aby prowokować,
— stosuje równoważniki zdań,
— według Błońskiego wtrącenia przypominają formuły magiczne, które mają zapewnić chwilę spokoju w tekście,
— reprezentanci baroku nie dbają o poziom rymów, Sęp wpisuje się w tą tendencję, zdarzają się mu rymy bardzo dobre, ale widać, iż nie są one dla niego najważniejsze,
— Sęp umieszcza mocny akcent na końcu wersu, w postaci słowa o silnym wydźwięku, np. […] pół poganinowi (pisząc o Iwanie Groźnym),
— by uczynić tekst mniej surowym stosuje zabieg aliteracji i asonansu,
— pisząc polską wersję dzieła Vitalisa bawi się językiem, stawia również na brzemienie tekstu,
— zastosowane przez Sępa słownictwo nie jest bogate, tekstom brakuje barwności.
Poezja religijna baroku – Sebastian Grabowiecki (Rymy duchowne)
— Edward Porębowicz i Mieczysław Brahmer wypowiadają się pochlebnie o zbiorze poety, Backvis zaś pisze o przejściu od wierszy Sępa do wierszy Grabowieckiego: „spadamy z wysoka” (s. 263 ), Jan Błoński nie podziela opinii dwóch pierwszych panów,
— 201 wierszy,
— przypominają sakrament pokuty: popełnienie grzechu, odraza do własnego czynu, żal, skrucha i prośba Boga o przebaczenie, pochwała Stwórcy,
— pisał niedługo po Sępie,
— był szlachcicem, aktywnym politycznie, bardzo długo pozostawał osobą świecką — nie widać tego, w jego poezji,
— silne oddziaływały na Grabowieckiego dzieła Gabriela Fiammy, Bernarda Tassy i teksty biblijne (szczególnie: Księga Psalmów, Księga Izajasza i Hioba),
— barokowi twórcy często naśladowali Włochów,
— podkreśla kruchość bytu ludzkiego, nawołuje do pokory, nie przekreśla to momentów odwagi, w których zwraca się znacznie mniej pokornie (np. do Chrystusa: “Kiedyś mnie odkupił, wspomni, co kosztuję”),
— mówi o sobie jako o zagubionej owcy, a o Stwórcy, jako temu, który na świat ludzi patrzy z góry przez swoje niebiańskie okno,
— przerzutnie są znacznie słabsze niż te u Szarzyńskiego,
— Grabowiecki o sobie pisze jako o zsiadłym mleku — pragnie poprzez to podkreślić swoją niedoskonałość,(spotkało się to z ogromną krytyką, wytykającą Grabowieckiemu brak smaku) kolejnym “popisem” jest stwierdzenie poety, że tak jak w morzu pływa wiele ryb, tak on posiada wiele zmartwień w swoim sercu,
— Grabowiecki został mianowany opatem klasztoru w Bledzewie przez Zygmunta III, mnisi nie byli tym faktem zachwyceni, sprzeciwili się temu; był chciwy i zachłanny, z tego tytułu spotkało go wiele nieprzyjemności,
— nie pisze o własnych doświadczeniach, odczuciach, stosuje częściej I os. l. mn.
Poezja religijna baroku – Stanisław Grochowski
— podziwiał Jana Kochanowskiego i Szymona Szymonowica,
— pisał nieprzemyślane utwory, spontanicznie,
— wiersze tworzył z ogromną łatwością,
— ogromny wpływ na poetę miały nauki głoszone przez jezuitów,
— jest szczerze zaangażowany w kwestie katolickie, nie interesował się filozofią i jje zagadnieniami,
— ostatni zbiór poety to Toruńskie noce (1612) — pisze w nim o swojej codzienności, sposobach spędzania wolnego czasu, dzieła wchodzące w skład tego zbiorku pisywał nocą, stąd tytuł,
— w wielu swoich wierszach wychwala piękno natury, jego opisy są żywe i barwne, pełne dźwięków przyrody,
— był szlachcicem mieszkającym na wsi, ale także duchownym,
— zbiór religijny Grochowskiego z 1608 roku — Wirydarz abo kwiatki rymów duchownych o Dziecięciu Panu Jezusie — novum w poezji, Jezus przedstawiony jako człowiek,
— utwory Grochowskiego są po części zapowiedzią emblematu religijnego, który był już wówczas znaną formą gatunkową na Zachodzie, sytuacje świeckie stają się obiektami adoracji religijnej,
— Grochowski podejmuje próbę napisania eposu religijnego (o św. Cecylii), niestety była to próba nieudana, poeta nie potrafił wpasować się w rygorystyczne ramy kompozycyjne, jakie są przez tą formę wymagane,
— częstokroć posługuje się I os. l. mn., pisze o personalnych doświadczeniach
Poezja religijna baroku – Kasper Miaskowski
— brat cioteczny lub szwagier Grabowieckiego,
— pod względem twórczości bliski jest mu Grochowski,
— częściej tworzy wiersze niereligijne (był osobą świecką przez całe życie),
— jego dzieło wydane w 1861 roku podzielić można na dwie części: pierwszą stanowią utwory o tematyce religijnej, druga zbiera utwory świeckie,
— utwory: Na śklenicę malowaną, Rozmowa Panienki ze Śmiercią, Na żniwo, Tren pocieszny na śmierć Zygmunta Rybskiego, dziecinki małej, krzesnego swego, Elegia pokutna do Najświętszej Marii Panny, Psalm szósty pokutny,
— liryki Miaskowskiego cechuje: przede wszystkim to, że są długie,
— wyraźnie widoczny sarmatyzm, Nieznanowski w monografii poety pisze: “dobre wyczuwanie współczesności, tej najszerzej, najbardziej przeciętnej”,
— pisze o różnych stanach ducha, jego wrażliwość, załamania, zwątpienie — ważne w poezji XVII wieku,
— Miaskowski jest neutralny pod względem politycznym, porusza jednak tematy istotne dla obywatela,
— pisząc o Środzie Popielcowej ukazuje kontrast pomiędzy pobożnym porankiem i pełnym rozrywek wieczorem,
— w jego dorobku znajdziemy masę wierszy kierowanych do bliskich, znajomych, sąsiadów z najróżniejszych okazji (chrztów, ślubów czy też pogrzebów),
— metafory zwierzęce, np. przy trenie dedykowanym swojemu chrześniakowi przyrównuje go do małego jelenia, który ginie podczas leśnej wyprawy,
— treny Miaskowskiego charakteryzuje subtelny ton, nie przypomina charakterem wzniosłych utworów Kochanowskiego,
— tematyka poezji religijnej Miaskowskiego: lęk przed karą, żal za grzechy, nadzieja na wielkoduszność Boga,
— porywczość autora,
— w jednym ze swoich utworów opisuje to jak wyrusza na Golgotę, by zlizać krew Zbawiciela z tamtejszej rosy (oczywiście wszystko to zostało zmyślone), kładzie nacisk na fizyczny aspekt przedstawianych sytuacji (spotkało się to z dużą krytyką),
— śmiałość stwierdzeń — uważa, że Jezus przez swoją mękę i śmierć chciał zbawić konkretnie jego,
— Historyja na godziny kościelne… to rapsodia — wraz z tym utworem pojawia się gatunek gawędy — historia opowiadana przez sędziwego szlachcica, którą cechuje nieuporządkowanie, dygresyjność, stworzona jest z wielu, często niełączących się ze sobą bezpośrednio pomniejszych opowiastek. Brak konstrukcji sprawia, że są one dynamiczne. Opisowi zdarzeń towarzyszy wyraziste, dobitne słownictwo.
— piętą Achillesową Miaskowskiego jest brak umiejętności narracyjnych (np.pisząc utwór ku chwale Matki Boskiej zaczyna opisywać losy Chrystusa, co skutkuje odejściem od tematu głównego)
Poezja religijna baroku – Jan Andrzej Morsztyn i Zbigniew Morsztyn
Bardzo wyraźnie widoczne są różnice pomiędzy twórczością Jana Andrzeja Morsztyna i jego krewnego — Zbigniewa Morsztyna. Autorzy zestawieni zostali na zasadzie kontrastu.
Co łączy obu Morsztynów? Niewiele, “obaj poezją swą zaświadczają o rozpadaniu się tego stanu ducha, który był źródłem baroku na przełomie XVI I XVIII wieku”, jak wskazuje Backvis.
Jan Andrzej Morsztyn |
Zbigniew Mortszyn |
|
kwestia wiary |
wyznawał kalwinizm, z czasem przeszedł na katolicyzm, sceptyczny stosunek do religii chrześcijańskiej, |
podobnie jak większość członków jego rodziny był antytrynitariuszem (nie uznawał dogmatu Trójcy Świętej — arianizm), nie chciał zmienić wyznania, dlatego musiał opuścić ojczyznę arian cechowało zaangażowanie w sprawy religijne, intelektualizm wiary |
utwory |
Na Wielki Piątek 1651, Na toż roku 1647, Do św. Jana Baptysty, Nagrobek Otwinowskiemu, Denominacyja, Pokuta w kwartanie — potępia swoje złe uczynki, prośba o wstawiennictwo Jezusa |
O rożności nabożeństwa — rozum jest dany człowiekowi od Boga, to dar, należy go użyć, by zrozumieć istotę wszechrzeczy, Muza domowa (1676-1684) |
o jego twórczości |
— pisze wiele madrygałów o charakterze miłosny, ze znacznie mniejszą częstotliwością utwory religijne, — pomysłowe utwory, Morsztyn zasypuje czytelnika ciekawymi odwołaniami i porównaniami, często humorystycznymi, — jego utwory często są niezwykle szokujące, np. gdy niezwykłe działania Jezusa przyrównuje do prac Herkulesa, a jego narodziny opisuje wraz z narodzinami bóstw mitologicznych, przy których wydają się niezwykle skromne i niejasne, — kolejnym niebanalnym zestawieniem jest to, w którym wspomina o Rzymianach, wznoszących rzeźby, kolumny dla bohaterów wojennych, władców, Jezus własnym cierpieniem i krwią spisał swoją historię, — znakomita technika pisarska, warsztat — utwory cechuje zmysłowość, — przebija przez nie powierzchowność jego wiary (na bardzo dużą swobodę pozwala sobie, np. pisząc o męce Chrystusa, |
— religijną twórczość Zbigniewa Morsztyna charakteryzuje powaga i wzniosłość, — typowy szlachcic Sarmata, — zwraca uwagę na harmonijność i porządek (ustanowiony przez Boga) w nim panujący — nie jest stoikiem, jego utwory ukazują silne uczucia, emocje, przede wszystkim ból, niektóre mają charakter skargi, inne pokazują duchowe załamanie, — utwory o tematyce religijnej nie wpisują się w ramy wyznaczone przez epokę |
Bibliografia
C. Backvis, Panorama poezji polskiej epoki baroku, t. 1, Warszawa 2003.