Współczesna myśl humanistyczna inspiruje się dawnymi teoriami literackimi. Badacze po dziś dzień bardzo chętnie wracają do myśli Marksa, Schopenhauera czy Heideggera. W poniższym artykule opiszemy najważniejsze zwroty, które wyróżniamy we współczesnej humanistyce.
Metafora zwrotu
Metafora zwrotu jest często wykorzystywana w naukach humanistycznych. Może być ona rozumiana przestrzennie – jako po prostu zwrócenie uwagi humanistów w inną stronę, na inny obszar badawczy. Zwrot musi odcinać się od czegoś, co było poprzednio, zwracać się przeciw czemuś.
Współczesna humanistyka charakteryzuje się tym, że zajmuje się wieloma kategoriami transdyscyplinarnymi. Uwzględnia ważne współcześnie pojęcia takie jak:
- pamięć,
- narracja,
- doświadczenia,
- przestrzeń,
- przeżycia indywidualne,
i stawia je jako punkt wyjścia do przyjęcia odrębnej perspektywy badawczej.
Najważniejsze zwroty we współczesnej humanistyce
Zwrot narracyjny
- przedstawiciele: Ricoeur, White i Giddens
Zwrot narracyjny to zwrócenie uwagi na to, jakimi narracjami posługujemy się w życiu. Obecnie całe obszary nauki, życia społecznego, a nawet naszej tożsamości są kształtowane przez pewne narracje. Dopiero poznanie i wyróżnienie tych narracji pozwoli na zbadanie rzeczywistości.
Zwrot etyczny
- przedstawiciele: Ranciere, Booths, Nussbaum
Zwrot etyczny zwraca uwagę na to, że nikt i nic nie jest obecnie naturalne ze względu etycznego i politycznego. Nasza własna perspektywa etyczna i poglądy polityczne dochodzą do głosu we wszystkim, co robimy. Od takich uwarunkowań nie jest również wolna literatura i kultura. W odwrotną stronę literatura i kultura mogą stać się narzędziem władzy i narzucać pewną wizję etyczną i polityczną.
Zwrot kulturowy
- przedstawiciele: Assman
Zwrot kulturowy skupia się na kulturze i jej znaczeniu dla literatury, ponieważ uznaje, że literatury nie można badać w oderwaniu od kultury. W tym zwrocie literaturę uznaje się za wyraz kultury, literatura wchłania to wszystko, co jest w kulturze, skupia to, co w niej najważniejsze. Zwrot kulturowy nacisk kładzie jednak nie na literaturę, która jest jej wyrazem, a na samą kulturę, jako na klucz do rozumienia funkcjonowania świata.
Zwrot doświadczeniowy
Zwrot doświadczeniowy na piedestał wynosi indywidualne doświadczenie osoby. Doświadczenie to może dotyczyć wszystkiego, co przeżyła dana osoba lub jedynie doświadczeń traumatycznych (np.: doświadczenia holocaustu). Samo doświadczenie może być analizowane zarówno pod względem psychologicznym, jak i socjologicznym.
Zwrot pamięciowy
- przedstawiciele: Hirsch
Zwrot pamięciowy skupia się na roli pamięci w naszym życiu – zarówno na pamięci indywidualnej, jak i na pamięci zbiorowej. Pamięć może mieć również wymiar kulturowy. Zwrot ten często bada również kwestię dziedziczenia pamięci oraz zapominania (szczególnie przy traumach).
Zwrot przestrzenny
- przedstawiciele: Syndycka
Zwrot przestrzenny zajmuje się przestrzeniami, ale nie w tak wąski sposób, jak kiedyś mówiło się o przestrzeni (np.: przestrzeni scenicznej w dramacie), a w sposób szeroki – bada, jak człowiek kształtuje przestrzeń wokół siebie i jak przestrzeń kształtuje człowieka. Zwrot ten skupia się na przykład na analizie miejsc, które niosą tragiczną przeszłość oraz na analizie nie-miejsc, czyli takich miejsc, których nie da się oswoić, przekształcić w coś bliskiego.
Zwrot afektywny
Zwrot afektywny zwraca uwagę na to, jak mocno sfera uczuć i emocji jest aktywna w literaturze (jak one rezonują w różnych gatunkach literackich). Strefę afektów można rozumieć jako sferę nie do końca uświadamianych poruszeń. Jest to sfera, która łączy ludzi z roślinami i zwierzętami.
Zwrot posthumanistyczny
Zwrot posthumanistyczny skupia się na badaniach nad roślinami, zwierzętami oraz sztuczną inteligencją – głównie na tym, w jakich aspektach są ona ponad człowiekiem. Zastanawia się na przykład nad tym, czemu jedne zwierzęta jemy, a innych nie (na przykład własnych) albo dlaczego odczuwamy wstręt wobec robaków i pająków. Zwrot ten zajmuje się także badaniem tego, w jakim stopniu sztuczna inteligencja kształtuje nasze życie.
Zwrot ikoniczny
Zwrot ikoniczny bada aspekt zdominowania naszej współczesnej kultury przez wizualność, przygląda się różnym jej obszarom. W centrum jej uwagi są pojęcia takie jak: władza spojrzenia, władza wzroku.
Zwrot performatywny
Zwrot ten skupia się na tym, że kultura (a wraz z nią literatura) jest nie tyle światem wytworów, co światem działania (procesu wytwarzania). Wskazuje, że być może myśląc o literaturze nie powinniśmy zwracać uwagi na to, co jest jej wytworem (gotowe dzieła), ale na sam proces pisania. Innym ważnym performatywem w tym zwrocie jest także proces czytania – być może czytanie jest pewnym działaniem literatury na czytelniku.
Zwrot postsekularny
- przedstawiciele: Bielik-Robson
Zwrot postsekularny zwraca uwagę na to, że w coraz większym stopniu różne obszary naszej kultury nie są związane z religią i duchowością. Nazwa tego zwrotu pochodzi od pojęcia sekularność, czyli zeświecczenie.
Bibliografia:
A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006.
