Nie wszystkie wyrazy w naszym języku są takie same. Niektóre z nich są wyraźnie odmienne ze względu na swoje nacechowanie stylistyczne, np.: potoczne, poetyckie czy też urzędowe. Wskazujemy podstawowe typy wyrazów nacechowanych stylistycznie.
Typy wyrazów nacechowanych stylistycznie
Wyrazy nacechowane stylistycznie zawsze związane są z konkretnym stylem, np.: stylem potocznym (języka mówionego). Każdy z tych stylów właściwy jest konkretnej sytuacji komunikacyjnej i przeniesienie wyrazów nacechowanych stylistycznie do tekstu nienacechowanego zawsze musi być w pewien sposób uzasadnione, żeby nie zostało poczytane za błąd. Na przykład wiersz stylizowany na mowę uliczną może być wręcz przepełniony wyrazami potocznymi i nikt nie uzna, że wyrazy te nie powinny się tam pojawić, ale jeżeli w pracy naukowej badacz użyłby na przykład frazy „ten przykład podrzucił mi kumpel”, jego praca nie otrzymałaby pozytywnych recenzji.
Scjentyzmy (wyrazy naukowe)
Są to wyrazy, które używane są w konkretnych dziedzinach naukowych, np.: w językoznawstwie (speleonim, syntaktyka) czy biologii (organellum, proteomika, nukleoid). Do tej grupy zaliczamy również wyrazy „trudne”, ale niezwiązane z żadną konkretną dziedziną nauki, właściwe badaniom naukowym w ogóle, np.: aksjomat, metodologia.
Przykładowe scjentyzmy:
- typologia,
- mitochondrium,
- transonimizacja.
Potocyzmy (wyrazy potoczne)
Potocyzmy to inaczej wyrazy kolokwialne, pochodzące z rejestru języka mówionego albo używanego w piśmie jedynie w kontaktach prywatnych (np.: w rozmowach internetowych). Są to słowa, którymi nie posłużymy się w sytuacji oficjalnej (np.: podczas rozmowy w urzędzie albo w wiadomości oficjalnej do przełożonego).
Przykładowe potocyzmy:
- hajs,
- schlać się,
- ziomek,
- spadać (w znaczeniu już wychodzić).
Kancelaryzmy (wyrazy urzędowe)
Wyrazy urzędowe to te, które możemy kojarzyć z pismami procesowymi, umowami i innymi dokumentami prawnymi (np.: ustawami).
Przykładowe kancelaryzmy:
- niniejszym,
- uiszczać opłatę,
- dzień dzisiejszy.
Poetyzmy (wyrazy poetyckie)
Poetyzmy to wyrazy odbiegające od „zwyczajnej” (nienacechowanej stylistycznie) polszczyzny swoją poetyckością, mogące być charakterystycznymi wyrazami właśnie dla poezji. Są to słowa, których nie używamy w mowie i piśmie w innych sytuacjach, jak właśnie w sytuacjach lirycznych.
Przykłady poetyzmów:
- nieboskłon,
- błonie,
- oblubieniec,
- toń.
Wyrazy podniosłe
Kolejnym typem wyrazów nacechowanych stylistycznie są wyrazy podniosłe, czyli takie, które charakterystyczne są dla tekstów o charakterze retorycznym (dla tekstów uroczystych).
Przykłady wyrazów podniosłych:
- mego (zamiast mojego),
- włodarz,
- pomarli (zamiast umarli),
- dostojni goście.
Wyrazy książkowe
Ostatnim typem wyrazów nacechowanych stylistycznie są wyrazy książkowe, czyli takie, które są charakterystyczne dla stylu literackiego (erudycyjnego albo takiego, który posiada charakter oficjalny).
Przykłady wyrazów książkowych:
- bowiem,
- rzec,
- brawura.
