Nie wszystkie wyrazy w polszczyźnie należą do języka ogólnego. Są duże grupy takich słów, którymi posługuje się tylko dana ograniczona społeczność, grupa zawodowa czy subkultura. O takich wyrazach mówimy wtedy, że mają nacechowanie środowiskowe lub zawodowe.
Wśród wyrazów o nacechowaniu środowiskowym i zawodowym wyróżniamy profesjolekty i socjolekty.
Profesjolekty
Czyli wyrazy używane tylko w określonej grupie zawodowej. Wśród wyrazów tych są najczęściej wyrazy związane ze środowiskiem pracy w tym zawodzie, a zatem określają specyfikę zawodu, konkretne maszyny lub czynności, które się w tej pracy wykonuje.
Poszczególne profesjolekty często określa się właściwą dla danej grupy zawodowej nazwą, np.: mówiąc o języku charakterystycznym tylko dla lekarzy powiemy o profesjolekcie medycznym, a język prawników określimy profesjolektem prawniczym.
Przykłady profesjolektów
Przykłady wyrazów wchodzących w skład profesjolektu medycznego:
- biedronka – określa wesz albo pchłę,
- deptanie chorego – oznacza jego reanimację,
- flakolog – inaczej: chirurg.
Wyrazy charakterystyczne dla profesjolektu aktorskiego to na przykład haftować (w znaczeniu improwizować) lub generalka (na określenie próby generalnej).
Socjolekty
To wyrazy używane w grupach o ograniczonym zasięgu społecznym (societas – dotyczący ludzi). Grupami takimi mogą być:
- klasy społeczne,
- grupy zawodowe,
- subkultury.
Przykłady socjolektów
Socjolektem posługuje się na przykład środowisko uczniów, którzy używają określeń np.: angol (o przedmiocie, języku angielskim), biblia (o bibliotece szkolnej), buda (o szkole).
Wspólne cechy wyrazów o nacechowaniu środowiskowym i zawodowym
Profesjolekty i socjolekty charakteryzuje przede wszystkim to, że zrozumiałe są tylko wewnątrz danej grupy społecznej, zawodowej, a osobom „z zewnątrz” trzeba je tłumaczyć. Powstają one bowiem bezpośrednio wewnątrz danej grupy i w niej pozostają (stąd osoba, która nie pracuje w danym zawodzie lub nie należy danej grupy, nie zrozumie takiego języka). Co równie ważne – profesjolekty i socjolekty używane są tylko w sytuacjach nieformalnych.
Ich charakterystyczność polega na tym, że w dużej mierze są to dla języka wyrazy nowe (neologizmy) lub neosemantyzmy (jak z biedronką, która w języku ogólnym oznacza konkretnego owada, a w języku medyków wesz lub pchłę).
Wyrazy nacechowane środowiskowo i zawodowo są też zwyczaj nacechowane ekspresywnie, czyli wyrażają pewne emocje, nastawienie do danego przedmiotu/zjawiska. Na przykład obecny w profesjolekcie medyków neologizm repcio w określeniu do przedstawiciela firmy farmaceutycznej sugeruje nieco pogardliwy stosunek do wykonawców tego zawodu (jako związanych tylko z receptami, a nie prawdziwym leczeniem).
Terminy oficjalne a profesjonalizmy
Warto rozszerzyć jeszcze jeden aspekt wspomniany już pokrótce powyżej. Wszystkie profesjonalizmy używane są jedynie w sytuacjach nieoficjalnych (w oficjalnych stosowane są oficjalne terminy). Jest to związane z tym, że profesjonalizmy tworzone są nie systemowo, a właśnie w języku codziennym, w ramach potrzeby komunikacyjnej danej grupy zawodowej. Profesjonalizmy są również często nacechowane emocjonalnie (wyrażają stosunek mówiących do tego, o czym mówią), a oficjalna terminologia danego środowiska jest zupełnie nienacechowana.
