Wespazjan Kochowski to poeta silnie nacechowany emocjonalnie katolicyzmem. Jednym z tego wyrazów jest napisana przez niego Psalmodia Polska, czyli zbiór psalmów poświęconych człowiekowi, narodowi oraz instytucji króla. Sprawdź wszystkie podstawowe informacje na temat Psalmodii Kochowskiego.
Treść poniższego artykułu w pełni opiera się na ustaleniach M. Eustachiewicz (pozycja źródłowa podana jest w bibliografii).
Pełny tytuł utworu:
Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska za dobrodziejstwa Boskie dziękująca. Przez jedną najliższą kreaturę roku Pańskiego 1963 napisana a do druku podana roku Pańskiego 1695
Powstanie utworu:
Ukazała się anonimowo w drukarni Jasnej Góry w Częstochowie. Jest to ostatni utwór poety, zamykający bogatą i różnorodną twórczość, dlatego też dominuje nad całością indywidualny ton rozrachunku z własnym życiem i historią.
Tytuł i układ Psalmodii Polskiej
Tytuł przekazuje dwie informacje:
- jest to utwór dziękczynny
- polski odpowiednik Psałterza Dawidowego
Kłopot dla badaczy stanowi układ zbioru. Podkreślano jego luźność czy wręcz przypadkowość rozmieszczenia psalmów – nawet przy wysokiej ocenie całości dzieła kompozycja zbioru wydawała się czynnikiem estetycznie negatywnym. Tymczasem wytłumaczeniem luźności kompozycyjnej może być naśladowanie wzorca biblijnego.
Psalmodia zbudowana jest wokół trzech osi tematycznych:
- stosunek człowieka do Boga
- stosunek narodu do Boga
- stosunek króla do Boga
Każdy z trzech tematów wprowadzany jest i rozwijany przez właściwego bohatera:
- człowiek – na początku 'każdy’, w następnych psalmach jawi się jako 'wierny’, reprezentant narodu wybranego, sam także przez Boga wybrany prorok i nauczyciel
- naród – dany od początku w pełnym wyposażeniu cech i wartości, jako naród szczególnie przez Stwórcę umiłowany, którego los wyznaczony jest przez zasługę i karę, złagodzoną miłością Boga
- król – jest tym, przez którego działa Bóg; widomy znak Boskiego działania w historii, a jednocześnie sprawca doskonałej harmonii pomiędzy Bogiem a narodem wybranym
Szczególne psalmy i szczególne zakończenie
Dwa psalmy zajmują szczególne miejsce:
- Psalm I – wstępny, wprowadza 'głównego aktora’ – Boga, którego dzieła obserwuje i opisuje bohater; buduje perspektywę wieczności i absolutnego początku
- Psalm XVI – ma dobitnie uświadomić czytelnikowi łaskę okazaną przez Boga człowiekowi i zbiorowości: jest nią stała obecność pośredniczki, Matki Boskiej
Podwójne zakończenie:
- Testament katolicki (XXXV) – rozwiązania tematu jednostki
- Wyznanie opieki Boskiej nad Koroną Polską (XXXVI) – obydwa tematy historyczne; zabiera tu głos Korona Polska, wypowiadając pod adresem króla życzenia ostatecznego zwycięstwa nad Turkami
Analiza poszczególnych psalmów
Psalm I określa pierwszy człon tej opozycji – Boga; nawiązuje do biblijnego Psalmu 8 nie tylko przez powtórzenie pierwszego wersetu, ale przede wszystkim przez naśladowanie konstrukcji. Przedstawieniu Boga jako jedności przeciwieństw towarzyszy topos Deus artifex – Bóg to architekt, stwórca i rzemieślnik.
Dystans między człowiekiem a Bogiem zwiększył się wskutek jaskrawych środków przedstawiania marności człowieka, które w wielu przypadkach tworzą prawdziwy katalog okropności.
Poeta położył nacisk na kreatualność jednostki ludzkiej. Pojawił się więc motyw tańca śmierci (XXXV), psychomachii (XVII), wojny z czartem, światem i ciałem (II).
W Psalmie IV obraz bohatera konkretyzuje się dzięki wprowadzeniu motywów poezji ziemiańskiej. Ta część Psalmodii została zbudowana na podwójnym przeciwstawieniu: Boska Opatrzność – śle bożyszcze, Fortuna; złota mierność – bogactwo.
Utożsamienia 'ziemianina’ z biblijnym 'sprawiedliwym’ dokonał poeta w Psalmie XIII, nakładając na psałterzowe przeciwstawienie sprawiedliwego możnemu złoczyńcy typowe opozycje literatury ziemiańskiej: dobrze nabyty kawałek ziemi – źle nabyte fortuny; dziedzictwo ojcowskie – skupowanie majątków; pokorny – jaśnie wielmożny. Dopełnieniem kreacji bohatera jest poszukiwanie przez poetę we własnym życiorysie znaków wybrania, szczególnej opieki Boskiej, która powinna chronić 'sprawiedliwego’. Takimi znakami było późne urodzenie się jedynego syna, a także kołtun, uważany wówczas za ciężką chorobę.
W Psalmodii wątek narodu wybranego występuje wraz ze wszystkimi elementami składniowymi tej idei: przekonaniem, że wolność polska to klejnot od Boga dany w dowód miłości do narodu, że zbytki i poniechanie staropolskich cnót mogą doprowadzić do odmiany praw i ustaw dawnych, a w konsekwencji do upadku państwa, że wreszcie powołaniem narodu jest podeptanie 'schizmatyckiej żmii’ i 'bazyliszka oryjentalnego’ (XXXVI).
W stylizacji psalmów Kochowskiego widoczna jest dbałość o nasycenie wypowiedzi konstrukcjami żywo przypominającymi język Psałtarza.
Istotną nowością w porównaniu z innymi opracowaniami tematu jest wprowadzenie koncepcji klimakterów, specjalnie przystosowanej do celów Psalmodii i wzmocnionej analogią do zmian zachodzących co 7 lat w życiu człowieka. W Psalmie XXVII wprowadza Kochowski pojęcie 'klimakteru głównego’, a więc siódmej setki, która musi przynieść zmianę w stanie państwa. Nadzieje te poeta wiąże przede wszystkim z panowaniem Jana III.
klimakter – okres siedmioletni w dziejach lub w życiu człowieka
Kochowski poszukuje w biografii króla Jana tych wydarzeń, które można by określić jako ’znaki wybrania’. Są to:
-
- zasługi wojenne w walkach z poganami
- wybranie go na króla spomiędzy równych głosami wolnego narodu
- odsiecz wiedeńska, uznana za spełnienie biblijnej przepowiedni i wypełnienie posłannictwa Sarmatów
Postać Sobieskiego formowana jest zgodnie z koncepcją biblijnego króla, Dawida lub Salomona, których tradycja czyni bohaterami psalmów, nie tylko ich autorami. Jego rysy ograniczają się do ogólnikowej charakterystyki oraz do określenia celu, dla którego Bóg go powołał (’aby nedemdloną dźwignął Sarmacyją’). Patos oraz wyolbrzymienie wydarzeń i zjawisk przysłaniają jednowymiarowość postaci działających.
Patetyczność relacji wynika także z wyzyskania możliwości tkwiących w opisie natury. Kochowski kilkakrotnie powtarza biblijny obraz skaczących gór i pagórków oraz wzbudzonego morza i 'uciekającego’ Dunaju, który zastępuje biblijny Jordan.
Język i styl Psalmodii Polskiej
W Psalmodii polskiej dzięki wyrazistemu nawiązaniu do starotestamentowej idei narodu wybranego oraz wyzyskaniu biblijnej stylistyki, odsiecz wiedeńska otrzymała pełną interpretację historiozoficzną, z której można odczytać przypisywane jej przez współczesnych zdarzenie. Wydaje się, że dla poety nie najważniejsze było jej znaczenie historyczne, lecz moralne i konsolacyjne.
Najbardziej rzucającymi się w oczy sygnałami stylizacji są:
- tytuł zbioru
- łacińskie przytoczenia inicjalne
Podstawową cząstką, która poddaje się zabiegom stylizatorskim jest w Psalmodii werset. Jedynym zabiegiem poetyckim w Psałterzu jest budowanie paralelizmu członów. W przekładzie Wujka dwudzielność wersetu zaznaczona jest z reguły przez postawienie dwukropka: tę osobliwość interpunkcji naśladuje Kochowski.
Pojemność wersetu w Psalmodii jest większą niż w Psałterzu. Często składa się on z więcej niż czterech zdań, nierzadko złożonych podrzędnie. Nie rzadko polega na mnożeniu składników zdania. Wynika to z tendencji do amplifikacji stylistycznej, uwznioślenia prostego tekstu biblijnego. Silniejsze niż w Psałterzu nawiązania międzywersetowe wskazują na tendencję do dzielenia wypowiedzi na zdania zapisywane oddzielnie w celu upodobnienia jej do przekazu biblijnego.
Kochowski z upodobaniem posługuje się dwiema figurami retorycznymi – anaforą i antytezą. Zamiłowanie do antytezy wynika z barokowej koncepcji świata pełnego dramatycznych sprzeczności oraz koncepcji jednostki ludzkiej niespokojnej, rozdwojonej wewnętrznie.
Psalmodia stanowi podsumowanie możliwości ideowych i artystycznych jakie wnosiła do literatury staropolskiej stylizacja biblijna. W obrębie tekstu psalmu Kochowski przejawia daleko idącą samodzielność.
Bibliografia:
W. Kochowski, Utwory poetyckie: wybór, oprac. M. Eustachiewicz, Wrocław 1991.
Jeżeli uważasz, że powyższy artykuł narusza prawa autorskie, skontaktuj się z nami.
