Przez wieki grafia polska ewoluowała. Pierwotnie polskie głoski trzeba było zapisywać literami łacińskimi, których było jednak o wiele za mało. Badacze wyróżniają kilka okresów w rozwoju polskiej grafii. Jedną z najpopularniejszych klasyfikacji stworzył Stanisław Rospond. Główne założenia wyróżnionego przez niego podziału wskazujemy poniżej.
Grafia prosta (niezłożona)
czas: XII-XIII wiek
opis:
Historia tej grafii sięga czasów chrztu Polski przyjętego przez Mieszka I w 966 roku. Wtedy to Polska, jak wskazuje Rospond, „znalazła się w orbicie wpływów Zachodu”. W związku z tym musiała również przejąć alfabet łaciński i próbować zapisać nim słowa w istniejącym już w mowie dawnym języku polskim.
Zadanie to było jednak niemalże niemożliwe – alfabet łaciński zawierał jedynie 21 liter, a ówczesna polszczyzna ponad 40 głosek (najprawdopodobniej 48). Brakowało więc znaków graficznych dla około połowy istniejących w języku polskim głosek. Generowało to wiele problemów z zapisem, dlatego też znacząco odbiega on od współczesnego sposobu zapisu.
grafia niezłożona – zapis:
- nie oddawano miękkości poprzedzających spółgłosek (łacińskie b służyło do zapisu głosek b i b’)
- nie stosowano dwuznaków
- jednego znaku używano dla kilku różnych głosek (łacińskie z służyło do zapisu głosek z, s, ś, dź, ź)
utwory, które zapisano tym typem grafii:
- Bulla Gnieźnieńska
- Kazania Świętokrzyskie
Grafia złożona
Grafią złożoną określa Rospond grafię wyższą od prymitywnej (niezłożonej). Wyznacznikiem początku ery grafii złożonej jest dla badacza wprowadzanie dwuznaków i trójznaków, czyli kreatywne wzbogacanie polskiego alfabetu poprzez łączenie łacińskich znaków w zespoły, by utworzyć oznaczenia polskich głosek, dla których znaków tych w łacinie brakowało. Choć Rospond nie rozróżnia dwóch podtypów tej grafii, inni badacze wskazują na dwa etapy jej rozwoju (pierwszy i drugi stopień).
Grafia złożona pierwszego stopnia
czas: XIV wiek
grafia niezłożona – zapis:
- stosowane są już dwuznaki
- nadal używa się jednego znaku dla kilku różnych głosek
- nie oznacza się miękkości poprzedzających spółgłosek
utwór, który zapisano tym typem grafii:
- Psałterz Floriański
Grafia złożona drugiego stopnia
czas: XV wiek
grafia niezłożona – zapis:
- nadal stosowane są dwuznaki
- nadal używa się jednego znaku dla kilku różnych głosek
- oznacza się już miękkość poprzedzających spółgłosek (jeszcze za pomocą y, a nie tak, jak w grafii diakrytycznej)
utwory, które zapisano tym typem grafii:
- Biblia Szaroszpatacka
- Biblia Królowej Zofii
Grafia diakrytyczna
czas: od XVI wieku do dziś
opis:
Dopiero ten typ grafii pozwolił zakończyć okres zapisu różnych głosek przez jedną literę. Do odróżnienia różnych podobnych głosek od siebie posłużyły diakryty, czyli wszelkie kropeczki, kreseczki i ogonki przy literach. Wprawdzie nie wszystko udało się zróżnicować i do dziś odczuwamy problem przy zapisie np.: głosek dźwięcznych wymawianych w szczególnych pozycjach bezdźwięcznie, choćby w wygłosie przy słowach typu przez (wymawiane pszes) albo chleb (wymawiane xlep).
grafia niezłożona – zapis:
- utrzymuje się stosowanie dwuznaków (np.: sz, cz, dź, dż) i trójznaków (np.: dzi)
- miękkość oznacza się poprzedzającej spółgłoski poprzez i
- wciąż używa się jednego znaku dla kilku różnych głosek (szczególnie dźwięcznych i bezdźwięcznych)
utwory, które zapisano tym typem grafii:
- Kurjer Polski
- Nowe Ateny Chmielewskiego
Typy grafii według Rosponda – notatka pdf
Notatkę z powyższego artykułu możesz również pobrać w wersji dostosowanej do druku w formacie pdf: Typy grafii według Rosponda – notatka pdf.
Bibliografia:
S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2007.
