Stanisław Barańczak – tomik: Dziennik poranny

Dziennik poranny to zbiór wierszy Stanisława Barańczaka pochodzących z lat 1967-1971. Często sam poeta nadawał mu rangę właściwego debiutu. Sprawdź, jakie wiersze zawiera ten tomik i jaka jest jego ogólna tematyka.

Barańczak „Dziennik poranny” – pdf

Wersję poniższego artykułu w formacie pdf (gotową do druku) możesz pobrać tutaj: S. Barańczak – Dziennik poranny. Streszczenie i opracowanie.

„Dziennik poranny” – charakterystyka tomu

Tomik silnie osadzony jest w realiach epoki, w której przyszło żyć Barańczakowi – PRL-u. Niewiele w utworach symboliki. Zastępuje ją konkret bezpośrednio odnoszący się do rzeczywistości historycznej tamtych czasów.

Język Barańczaka nie służy kreowaniu rzeczywistości – ma obnażać wszystkie jej aspekty i jasno mówić o tym, co dotychczas skrywane było w półsłówkach. Stąd w tomiku znalazły się utwory o władzy cenzurującej ludzkie spojrzenia i zainteresowania, a także wszystkie paradoksy z codziennego życia szarego obywatela w realiach polski ludowej.

Wykaz wierszy – Stanisław Barańczak „Dziennik poranny”

W tomiku „Dziennik poranny” zostały ujęte nie tylko wiersze nowe, ale i te, które wchodziły już w tomik „Jednym tchem” (wydany w 1970 roku). Przedstawiamy w skrócie najbardziej znane z nich wszystkich:

1. Jednym tchem

Wiersz ten, dość wczesny, może być związany z jednym z najważniejszych przeżyć Stanisława Barańczaka – marcem 68′ roku. Po masowych protestach robotniczych partia zatrzymała wtedy prawie 3000 osób, z czego 300 zostało aresztowanych. Studentów masowo skreślano z uczelni, a kluczowych naukowców usunięto ze stanowisk. Odpowiadać na pytania przesłuchującej brutalnie milicji obywatelskiej można było jedynie jednym tchem – odważnym, płynącym prosto ze ściśniętego gardła i być może ostatnim.

tekst – fragment:

„jednym tchem / zamknąć wszystko i zamknąć się we wszystkim, jednym / wiotkim wiórem płomienia zestruganym z płuc / osmalić ściany więzień i wciągnąć ich pożar / za kostne kraty klatki piersiowej i w wieżę / tchawicy”

2. Wziąłem sobie do serca

Tytuł wiersza pochodzi od incipitu, w którym jednak znaczenie tej frazy zostaje zgoła obnażone: „Wziąłem sobie do serca te pięć litrów krwi, / która ucieka z niego”. Podobne frazy nabudowane na codziennych frazeologizmach rozpoczynają kolejne dwie strofy (zacytowane poniżej). Wiersz jest swego rodzaju rozliczeniem się za krzywdy, które ponieśli inni („musiałem wziąć na siebie otwarcie tych drzwi”) i próbą dosłownego wzięcia się w garść po przeżyciu pokoleniowym. W trakcie wydarzeń marca 68′ Barańczak miał zaledwie 22 lata.

tekst – fragmenty:

„Wbiłem sobie to głowy te pięć zmysłów, które / rysują wewnątrz czaski / suchą igłą”

„Wziąłem się w garść własnymi pięcioma palcami, / wziąłem w garść grudę gliny / ugniecioną / palcami wszystkich, którzy umierali”

3. Kwiat cięty

To wiersz „najeżony” frazami związanymi z cięciem, ścinaniem oraz samymi kwiatami. Przedmiotem sprawy jest oczywiście „kwieciste zdanie złej sprawy, szulerstwo przygwożdżone”. Ścięty z nóg i ścięty z szyi adresat utworu nie może jednak w żaden sposób odciąć się od swojej ziemi, a zatem od tego, co go otacza, ale głównie od spraw polityki i władzy. Ofiara może być według Barańczaka po trzykroć święta, ale i po trzykroć nieśmiertelna.

tekst – fragment:

„w kwiecie / wieku tych kilku godzin, więc nie w sile wieku / umierający”

4. Nie

„Nie” to wiersz o wyrazie, który powinien być odmową, a najczęściej jest jedynie „ostatnim krzykiem modlitwy krwi”, nic z resztą nie dającym i nie ocalającym przed najgorszym.

tekst – fragment:

„To tylko słowo „nie”, słowo, któremu nadać / bagaż strzaskanych kości i wylanej krwi”

5. Ci, którzy jedzą grzanki, będą jeść suchary

W tym wierszu Barańczak zestawia stan obecny ze stanem hipotetycznym, np.: ci, którzy liżą klamki, będą gryźć kraty, ci, którzy biją czołem, będą bić w twarz. Pokazuje on jak – mimo pozornego braku zmiany – wszystko może zmienić się z dnia na dzień. Każdą z kolejnych strof podsumowuje poeta paralelnymi wersami dotyczącymi symbolicznych przemian niedzieli.

tekst – fragmenty:

„niedzielny spacer zmieni się w codzienny marsz”

„niedzielna drzemka zmieni się w codzienną straż”

„niedzielna msza przemieni się w codzienną kaźń”

6. Wyciągnęliśmy właściwe wnioski z wydarzeń

Jest to utwór opisujący to, co „zmieniło się” po okresie „palących się kartotek wyrzucanych przez okna”. Pozornie bowiem wszystko jest takie samo – noc jest nadal ciemna, chleb powszechni, a budynek mieszkalny. Różnicą są jedynie pióra, które okazują się „bardziej niż dotąd wieczne”. Wiersz ten ukazuje zatem – odwrotny do tytułu – brak wyciągnięcia wniosków z tragicznych zdarzeń wojennych i powojennych.

tekst – fragment:

„dom / jest mieszkalny, gazety / są codzienne, a nasze / pióra, och, nasze pióra są nawet / bardziej niż dotąd wieczne”

7. Plakat

W utworze Barańczak porusza problem propagandy władz w PRL-u. Omawia tę kwestię na przykładzie plakatu propagandowego, na które trzeba spoglądać „z głową lekko wzniesioną” – nie tylko w celu przeczytania treści plakatu, ale i ku chwale władzy.

tekst – fragment:

„głowa jest po to, żeby myśleć, tu / trzeba z głową, panowie, z głową / lekko wzniesioną”

8. W atmosferze

Barańczak wskazuje w tekście wiele atmosfer, w których otaczamy się w codzienności, np.: atmosferę szczebiotu i zrozumienia, merdania językiem, a w których tle toczą się stale „rozmowy w sprawie, dochodzenia też w sprawie”. Rzeczywistość wyposażona jest zatem w pewien dysonans – stale obecna jest w niej sfera kreowana przez władze i sfera, w której ludzie starają się żyć tak, jakby nie byli przez nią ograniczani i kontrolowani.

tekst – fragment:

„koła pociągów towarowych, które / wiozą w wagonach-chłodniach ku najodleglejszym / krańcom kraju / atmosferę szczelności i wzajemnego zrośnięcia się z sobą / mózgów i ust”

9. Protokół

Wiersz ten jest ironicznym protokołem z przesłuchania – najprawdopodobniej osoby zatrzymanej przez milicję obywatelską. W swym zeznaniu (co chwilę okraszanym oklaskami, śmiechem i brawami) ostatecznie mówiący przyznaje się do winy i prosi kornie o danie jeszcze jednej szansy (choć w istocie wina ta jest wątpliwa – mówiący przeprasza za swe urodzenie).

tekst – fragment:

„chciałbym / oświadczyć na usprawiedliwienie, mimo (okrzyk: brawo!) / iż takie wykroczenie przeciw wszelkim normom / nie może być (oklaski) usprawiedliwione, / że urodziłem się istotnie, ale / nie z własnej woli i bez złych zamiarów”

10. Wypełnić czytelnym pismem

Tekst wiersza ironicznie nawiązuje do szczegółowych pytań zadawanych przez władzę obywatelom. Barańczak obnaża także absurdalność i tendencyjność tych pytań.

tekst – fragment:

„Urodzony? (tak, nie; niepotrzebne / skreślić); dlaczego „tak”? (uzasadnić)”

11.  Spójrzmy prawdzie w oczy

W tym wierszu Barańczaka „oczy” odmieniane są przez wszystkie przypadki i wszystkie możliwe znaczenia. Eksploatuje on wszystkie możliwe zestawienia słów związanych z oczami, by ujawnić to, jak bardzo są one sterowane i ograniczane przez władzę. Oczy obywatela są szare, z oczu obywatela się nie spuszcza, oczy jego mają być wbite w chodnik albo wlepione w afisz i utkwione w chmurach, wreszcie mają być także wzniesione ku tablicy z odjazdami pociągów i obmywane co rano z nieposłusznego snu o politycznej wolności.

tekst – fragment: 

„więc dajmy z siebie wszystko na własność tym spojrzeniom, stańmy na wysokości / oczu, jak napis kredą na murze, odważmy się spojrzeć / prawdzie w te szare oczy, których z nas nie spuszcza”

12. Och, wszystkie słowa pisane

Wiersz ten ukazuje znikomą wartość słowa pisanego, które w czasach PRL-u przestało być synonimem prawdy i rzetelnego poświadczenia.

tekst – fragmenty: 

„och, wszystkie słowa pisane pod szpiegującym przez ramię / nagim bielmem żarówki”

Spis pozostałych wierszy z tomiku:

1. Źrenica, w której byłem
2. Papier i popiół, dwa sprzeczne zdania
3. Ta dłoń może być garścią i może być pięścią
4. Nigdy bym nie przypuścił
5. Kolęda
6. Święto zmarłych
7. Przechowywać w chłodnym miejscu
8. Rzeźba ziemi
9. Szyba
10. Bo tylko ten świat bólu
11. Pajęczyna
12. U końca wojny dwudziestoletniej
13. Złożyli wieńce i wiązanki kwiatów
14. Strzał strącił mnie na ziemię
15. O wpół do piątej rano
16. Gdzie się zbudziłem
17. Kołysanka
18. Śpiący

Bibliografia

S. Barańczak, 159 wierszy 1968-1988, Kraków 1990.