Poniżej przedstawiamy przykładowy scenariusz lekcji językowej do klasy V szkoły podstawowej. Scenariusz zawiera wszystkie elementy wymagane przez dydaktyków (w tym miejsce planowanej lekcji w toku nauczania i bibliografię). Na dole strony znajdziesz ten scenariusz w wygodnym do druku formacie pdf.
Scenariusz lekcji języka polskiego dla klasy V szkoły podstawowej
Temat zajęć
- dla ucznia: Niebezpieczne węże i pająki w kropki – przydawka jako każde określenie rzeczownika w zdaniu
- dla nauczyciela: Wprowadzenie pojęcia przydawki
Miejsce planowanej lekcji w toku nauczania
Pomoc dydaktyczna
Uczeń korzysta z serii podręczników Teraz polski! wydawnictwa Nowa Era. Podręcznik do klasy V: Teraz polski! Klasa 5. Podręcznik do języka polskiego dla szkoły podstawowej. Kształcenie literackie, kulturowe i językowe (2013) opracowała Anna Klimowicz. Uczeń posiada także zeszyt ćwiczeń z tej samej serii: Teraz polski! Klasa 5. Zeszyt ćwiczeń do języka polskiego dla szkoły podstawowej (2013) autorstwa Agnieszki Marcinkiewicz. Książki tej serii stanowią pomoc dydaktyczną dla ucznia od początku jego kształcenia na II etapie edukacyjnym.
Efekty kształcenia, które uczeń powinien był osiągnąć na wcześniejszych lekcjach
Uczeń w klasie IV poznał już najważniejsze części mowy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, przyimek i spójnik, a wiedza w tym zakresie została w klasie V uzupełniona o pojęcie liczebnika. Uczeń poznał już także wszystkie zasady ortograficzne oraz odróżnia zdanie pojedyncze od złożonego. W zakresie składni w klasie IV uczeń poznał pojęcia podmiotu i orzeczenia, a następnie w V klasie utrwalił te wiadomości. Uczeń potrafi wyodrębnić główne części zdania i określić ich formę gramatyczną oraz funkcję.
Miejsce planowanej lekcji w cyklu lekcji
Planowana lekcja ma się odbyć w drugim semestrze nauki w V klasie szkoły podstawowej. Pomoce dydaktyczne (propozycje ćwiczeń, teksty źródłowe) dotyczące pojęcia przydawki znajdują się w 8. dziale podręcznika „Przystanek historia”. W trakcie zajęć dotyczących literatury uczeń zapoznał się z legendą, a zatem także z opisami niesamowitych, przerażających stworzeń. W nawiązaniu do tej tematyki proponowana lekcja językowa będzie skupiona wokół zwierząt budzących w człowieku niepokój.
Krąg semantyczny (według rozróżnienia R. Pawłowskiej)
Uczeń w środowisku społeczno-przyrodniczym.
Realizacja podstawy programowej (według podstawy programowej z 2018 roku)
Treści nauczania – wymagania szczegółowe. II. Kształcenie językowe, I. Gramatyka języka polskiego. Uczeń: 8) nazywa części zdania i rozpoznaje ich funkcje składniowe w wypowiedzeniach (podmiot, orzeczenie, dopełnienie, przydawka,okolicznik), 10) rozpoznaje związki wyrazów w zdaniu, wyróżnia człon nadrzędny i podrzędny oraz typy związków.
Strategie dydaktyczne (według W. Okonia) i formy pracy w ich obrębie
- strategia asocjacyjna: pogadanka, objaśnienie
- strategia problemowa: heureza, metoda synektyczna
- strategia operatywna: interpretacja głosowa tekstu, układanie zdań z rozsypanki wyrazów, rysowanie wykresu zdania, praca w grupach, redagowanie krótkiej wypowiedzi, rozwiązywanie zagadek ze słuchu
- strategia emocjonalna: słuchanie czytanego utworu, snucie swobodnych refleksji
W strukturze lekcji przeważają metody poszukujące, ponieważ samodzielne poszukiwanie wiedzy przez ucznia wzmaga jego aktywność i skupienie.
Bibliografia
Literatura metodyczna
- Klus-Stańska D., Konstruowanie wiedzy w szkole, Olsztyn 2002.
- Kowalikowa J., Synowiec H., Miejsce nauki o języku w kształceniu językowym uczniów, [w:] Kształcenie sprawności językowej i komunikacyjnej, red. Z. Uryga, M. Sienko, Kraków 2005.
- Makarewicz R., Kilka uwag o konspekcie lekcyjnym, „Prace Językoznawcze”XV/3 (2013).
- Nowak E., Cele edukacji polonistycznej, [w:] Polonista w szkole, podstawy kształcenia nauczyciela polonisty, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2004.
- Pawłowska R., Lekcja jako system ćwiczeń, [w:] Bliżej regionu i ucznia,red. Edward Mazurkiewicz, Gdańsk 1993.
- Pawłowska R., Metodyka ćwiczeń w czytaniu, Gdańsk 2002.
- Podracki J., Przydawka jako część zdania, [w:] tegoż, Dydaktyka składni polskiej, Warszawa 1989.
- Rusek M., Lekcje polskiego – typy i struktura, [w:] Polonista w szkole, podstawy kształcenia nauczyciela polonisty, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2004.
- Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem Wioletty Kozak (https://www.ore.edu.pl/nowa-podstawa-programowa/JĘZYK%20POLSKI/Podstawa%20programowa%20kształcenia%20ogólnego%20z%20komentarzem.%20Szkoła%20podsta wowa,%20język%20polski.pdf,dostęp 05.01.18)
Literatura merytoryczna
- Grzegorczykowa R., Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996.
- Klemensiewicz Z., Zarys składni polskiej, Warszawa 1957.
- Podracki J., Składnia polska: [książka dla nauczycieli, studentów i uczniów], Warszawa 1997.
- Saloni Z., Świdziński M., Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa 1998.
Cele lekcji
Wiedza (cele poznawcze) – uczeń:
- wie, że przydawka to każde określenie rzeczownika w zdaniu,
- zna poszczególne części mowy, które mogą być przydawką w zdaniu,
- utrwala wiadomości dotyczące podmiotu i orzeczenia,
- nazywa części zdania (podmiot, orzeczenie, przydawka) i objaśnia ich funkcję,
- utrwala pojęcie wiersza graficznego (Ludwik Jerzy Kern, Wąż),
Umiejętności umysłowe i językowe (cele kształcące) – uczeń:
- rysuje wykres zdania pojedynczego i rozpoznaje na nim miejsce podmiotu, orzeczenia i przydawki,
- tworzy krótką wypowiedź w pierwszej osobie liczby pojedynczej z poprawnym użyciem przydawek w zdaniach,
- samodzielnie tworzy zdania pojedyncze z zastosowaniem przydawki,
- porównuje struktury zdaniowe dostrzegając różnice i podobieństwa w budowie zdania,
- przepisuje zdanie z wiersza bez uwzględnienia podziału wersyfikacyjnego,
- kontroluje tworzenie notatki w zeszycie (przetworzenie tekstu ciągłego na funkcjonalnąnotatkę),
- doskonali poprawne pod względem ortograficznym i interpunkcyjnym przepisywanieręczne tekstu drukowanego i tekstu dyktowanego,
- czyta na głos wiersz Ludwika Jerzego Kerna (Wąż).
Kompetencje społeczne (cele wychowawcze) – uczeń:
- porządkuje rozsypankę wyrazową we współpracy z osobą z pary,
- dopasowuje własne tempo czytania do czytania chórem,
- kształtuje postawę słuchania innych.
Dodatkowe materiały dydaktyczne wykorzystywane podczas lekcji
1. Tekst wiersza Ludwika Jerzego Kerna, pt.: Wąż, wydrukowany na kartkach formatu A5 (mieszczące się do zeszytu).
2) Koperty zawierające rozsypankę wyrazową złożoną z 12 kolorowych kartoników.
Tok lekcji
I. Ogniwo wstępne
Ćwiczenie 1
Polecenie: Nasza dzisiejsza lekcja będzie skupiona wokół tematu zwierząt, które mogą budzić w człowieku niepokój i obrzydzenie. Odpowiedzcie na pytanie: Jakie zwierzęta wywołują w was takie odczucia?
Materiał językowy: Własne doświadczenia i lęki dotyczące życia ucznia w środowisku społeczno-przyrodniczym.
Wniosek ucznia: Kształcenie mówienia – tworzenie zwięzłej i spójnej wypowiedzi. Wprowadzenie w temat zajęć.
[O odpowiedź proszę osoby chętne (zgłaszające się), a na wypadek braku takowych – sama wskazuję uczniów mających odpowiedzieć na pytanie. Spodziewam się, że uczniowie wymienią: żabę, nietoperza, węża, pająka i robaki. Jeżeli żaden z uczniów odpowiadających nie wskaże węża, jako zwierzęcia budzącego obrzydzenie, zadaję uczniom pytanie dodatkowe: „A co sądzicie o wężu? Czy może budzić w nas obrzydzenie? Dlaczego?”. Wprowadzenie tematu węża jest konieczne dla płynnego przejścia do kolejnego zaplanowanego ćwiczenia.]
Ćwiczenie 2
[Zapisuję na tablicy pierwszą część tematu zajęć: „Niebezpieczne węże i pająki w kropki”. Nakazuję uczniom przepisać temat do zeszytu i zostawić wolną linijkę na jego drugą część. W tym czasie rozdaję każdemu kartkę z wierszem Ludwika Jerzego Kerna, Wąż – pierwszydodatkowy materiał dydaktyczny wykorzystywany podczas lekcji.]
Polecenie: Wysłuchajcie z uwagą wiersza. [Odczytuję wiersz sylabizując zgodnie z wersyfikacją.]
Materiał językowy: Wiersz Ludwika Jerzego Kerna, Wąż.
Wniosek ucznia: Kształcenie słuchania ze szczególnym zwróceniem uwagi na głosową interpretację wiersza graficznego. Zapoznanie ucznia z tekstem, który będzie materiałem językowym do kolejnych ćwiczeń.
Ćwiczenie 3
Polecenie: Odpowiedzcie na pytania:
1) Kto jest głównym bohaterem wiersza? [wąż]
2) Z jakim problemem zmaga się główny bohater? [nie może ruszać nogami, nie ma nóg]
3) Z czym kojarzy wam się graficzny kształt wiersza? [z wężem]
4) Dlaczego? [wersy są bardzo krótkie, ponieważ składają się z jednej sylaby, wersów jest dużo, dlatego wiersz wygląda jak cienki, długi i wijący się wąż]
Materiał językowy: Własne obserwacje dotyczące treści i graficznego kształtu wiersza Ludwika Jerzego Kerna, Wąż.
Wniosek ucznia: Sprawdzenie stopnia zrozumienia wiersza i jego zasadności jego formy graficznej. Kształcenie umiejętności analizowania tekstu na innej płaszczyźnie, niż tylko treściowa.
II. Ogniwo analityczne
Ćwiczenie 4
Polecenie: Skupmy się teraz na pierwszym zdaniu wiersza. Przeczytajmy je chórem bez zachowania podziału na wersy – łączymy sylaby w pełne słowa.
[Po odczytaniu zdania przez uczniów, zapisuję je ciągiem na tablicy: „Idzie wąż wąską dróżką, nie porusza żadną nóżką.”]
Materiał językowy: Zdanie wyjęte z wiersza Ludwika Jerzego Kerna, Wąż: „Idzie wąż wąską dróżką, nie porusza żadną nóżką”.
Wniosek ucznia: Kształcenie umiejętności poprawnego składania zgłosek w słowa i słów w zdanie. Kształcenie mówienia we współpracy grupowej – uczenie dostosowywania się do rytmu narzucanego przez grupę mówiącą.
Ćwiczenie 5
[W zapisanym na tablicy zdaniu podkreślam dwa słowa: „Idzie wąż wąską dróżką, nieporusza żadnąnóżką.”]
Polecenie: Odpowiedzcie na pytania:
1) Co łączy dwa podkreślone przeze mnie słowa? [są określeniem innych słów]
2) Które konkretnie słowa są przez nie określane? [„dróżka” i „nóżka”]
3) Do jakiej części mowy należą te słowa? [rzeczownik]
4) Jakie części mowy reprezentują pozostałe wyrazy w tym zdaniu? [wskazuję kolejno uczniów nazywających części mowy poszczególnych wyrazów zapisanego na tablicy zdania]
Materiał językowy: Zdanie z wiersza Ludwika Jerzego Kerna, Wąż, zapisane na tablicy.
Wniosek ucznia: Przypomnienie i powtórzenie wiadomości dotyczących części mowy. Zwrócenie uwagi ucznia na określenia rzeczownika w zdaniu.
Ćwiczenie 6
[Rozdaję uczniom koperty z kartonikami (jedna na parę), na których wypisane są części składowe zdania – drugi dodatkowy materiał dydaktyczny wykorzystywany podczas lekcji.]
Polecenie:Wyjmijcie kartoniki z kopert. W parach ułóżcie 4 zdania z podanych słów – każde zdanie musi składać się z trzech kartoników
[Uczniowie w parach układają zdania.]
Proszę, aby osoby, które już ułożyły wszystkie zdania, zastanowiły się, dlaczego kartoniki mają 3 kolory. Powiedzcie, co oznacza każdy z kolorów?
[Uczniowie zauważą zapewne, że na kartonikach żółtych są czasowniki, a na zielonych rzeczowniki. Naprowadzam zatem uczniów na trop odróżnienia poprzez kolory poszczególnych części zdania. Jeżeli taka sugestia nie wystarczy, wprost zadaję pytania:
1) Jaką część zdania oznaczają kartoniki żółte? – orzeczenie
2) Jaką część zdania oznaczają kartoniki zielonych? – podmiot
3) Czym zatem mogą być słowa na kartonikach ciemnozielonych? – określeniami rzeczownika
4) W jakim celu wprowadzamy takie określenia? – mówiąo cechach, doprecyzowują]
Materiał językowy: Dodatkowy materiał dydaktyczny – kartoniki z częściami składowymi zdań zawierających wszystkie typy przydawek (liczebne, rzeczowne, przymiotne i przyimkowe).
Wniosek ucznia: Przypomnienie i powtórzenie wiadomości dotyczących części zdania. Wskazanie funkcji przydawek i ich znaczenia dla zdania.
Ćwiczenie 7
Polecenie: Wybierzmy jedno zdanie i przepiszmy je do zeszytu – ze względu na nasz temat niech będzie to zdanie o wężu. Ja zapiszę to zdanie na tablicy, a wy przepiszcie je do zeszytu. [Zapisuję na tablicy zdanie „Niebezpieczne węże pełzają.”] Spróbujmy narysować wspólnie wykres tego zdania.
[Na tablicy zaczynam od narysowania kreski dla podmiotu i orzeczenia. Pytam uczniów, gdzie powinnam dopisać przymiotnik „niebezpieczne”. Uczniowie spostrzegają, że należy dopisać kreskę pod rzeczownikiem.]
Odpowiedzcie na pytania: Jaką częścią zdania jest rzeczownik węże? Jaką czasownik pełzają? [W trakcie odpowiedzi uczniów zapisuję pod wykresem „podmiot” i „orzeczenie”]. Jaka część mowy została określona przez słowo „niebezpieczne”? [rzeczownik] Taką część zdania nazywamy PRZYDAWKĄ. Zapiszcie to słowo pod wykresem pod przymiotnikiem „niebezpieczne”.
Pod wykresem zapiszcie kolorem podsumowanie [dyktuję]: Przydawka to każde określenie rzeczownika w zdaniu.
Materiał językowy: Zdanie „Niebezpieczne węże pełzają”.
Wniosek ucznia: Uświadomienie pozycji przydawki w zdaniu (przy rzeczowniku) i jej funkcji (określa rzeczownik). Wprowadzenie nazwy pojęcia przydawki wraz z jej prostym wyjaśnieniem.
Ćwiczenie 8
Polecenie: Spójrzcie jeszcze raz na ułożone przez was zdania. Jakie części mowy mogą stać w pozycji przydawki? Zwróćcie uwagę na to, że w każdym zdaniu przydawka – czyli określenie rzeczownika – jestna czerwonym kartoniku.
[Uczniowie rozpoznają prawidłowo części mowy: 1) Gacek – rzeczownik, 2) w paski – wyrażenie przyimkowe, 3) niebezpieczne –przymiotnik,4) dwa–liczebnik.] Otwórzcie teraz podręczniki na stronie 270. Sprawdzimy, czy poprawnie rozpoznaliście części mowy. Spójrzcie na białą ramkę.
[Czytam zdanie: „Przydawka, to część zdania, która określa rzeczownik. Oznacza cechy osób, przedmiotów i zjawisk.” Gratuluję uczniom okrycia i następnie czytam kolejne istotne zdanie: „Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem, liczebnikiem, rzeczownikiem lub wyrażeniem przyimkowym”.
Pytam uczniów: „Czy my doszliśmy do takich samych wniosków?” Uczniowie chóralnie odpowiadają „tak”. Mówię do uczniów: „Drugie zdanie podsumowuje, jakie części mowy mogą stać się przydawką. Przepiszemy to zdanie do zeszytu w formie notatki. Ja zapiszę to na tablicy, a wy odwzorujcie to w swoim zeszycie.”
Na tablicy zapisuję wzór poprawnej i funkcjonalnej notatki do zeszytu, dzięki czemu pokazuję uczniom wzór notatki tworzonej na podstawie tekstu zawartego w podręczniku. Zwracam uwagę na wypunktowanie, które sprzyja pamięci wzrokowej i późniejszemu odnalezieniu istotnych treści w zeszycie.]
Materiał językowy: Wykorzystanie w celu wnioskowania użytych wcześniej materiałów językowych (zdania zapisanego na tablicy, zdań ułożonych z kartoników) oraz materiału ze strony 270 podręcznika ucznia. Dodatkowym materiałem językowym jest także stworzony przez nauczyciela na tablicy wzór notatki dla ucznia.
Wniosek ucznia: Zrozumienie istoty przydawki i jej możliwych rodzajów. Utrwalenie wiadomości dotyczących części mowy oraz części zdania (wraz z nową wiadomością dotyczącą przydawki i jej miejsca w zdaniu – przy rzeczowniku). Kształcenie umiejętności sprawnego tworzenia notatki zeszytowej na podstawie tekstu zawartego w podręczniku. Doskonalenie poprawnego pod względem ortograficznym i interpunkcyjnym przepisywania ręcznego tekstu drukowanego.
III. Ogniwo syntezy
Ćwiczenie 9
Polecenie: Sprawdzimy teraz, czy każdy z was wie, czym są przydawki i jak zastosować je w zdaniu. Niech każdy z was wyobrazi sobie, że jest którymś ze zwierząt budzących niepokój. Napiszcie po 2 zdania pojedyncze, które mogłoby wypowiedzieć to zwierzę, by siebie opisać. W każdym z zapisanych przez was zdań musi znaleźć się jedna przydawka.
[Uczniowie zapisują w zeszytach zdania, np.: „Jestem długim wężem. Moje ciało jest pokryte wieloma łuskami.”] W zapisanych przez was zdaniach podkreślcie linią falistą na kolorowo przydawki.
[Po wykonaniu ćwiczenia proszę 3 uczniów, którzy byli dotąd mniej aktywni, o przeczytanie swoich zdań i powiedzenie, które z użytych przez nich słów są przydawką w zdaniu.] Skoro wszyscy wiemy już, czym jest przydawka i jak jej używać, to dopiszmy drugą część do naszego tematu lekcji. Przepiszcie drugą część tematu z tablicy.
[Zapisuję na tablicy kontynuację tematu: „przydawka jako każde określenie rzeczownika w zdaniu”.]
Materiał językowy: Zdania wymyślone przez ucznia i zapisane w zeszycie.
Wniosek ucznia: Sprawdzenie rozumienia istoty przydawki. Kształcenie umiejętności świadomego używania przydawek w zdaniach. Utrwalenie świeżo nabytych wiadomości dotyczących pojęcia przydawki i podkreślenie merytorycznego tematu lekcji.
Ćwiczenie 10
Polecenie: Na sam koniec powróćmy jeszcze do wiersza Ludwika Jerzego Kerna, Wąż. Spróbujemy wiersz zachowując zasadę czytania po kolei – każdy czyta jeden wers. Skupcie się na tym, by wiersz przeczytać płynnie, z zachowaniem odpowiedniej intonacji.
[Wskazuję ucznia, od którego rozpoczniemy czytanie i palcem pokazuję kolejność czytania utworu przez wszystkich uczniów – ławka po ławce. Wiersz ma 29 wersów, zatem każdy powinien mieć możliwość wypowiedzenia sylaby, co będzie służyło zmotywowaniu uczniów do śledzenia tekstu. Krótkie wersy powodują dynamikę czytania, zatem uczniowie nawet w ostatnim momencie lekcji będą zaktywizowani.]
Materiał językowy: Wydrukowany tekst wiersza Ludwika Jerzego Kerna, Wąż.
Wniosek ucznia: Sprawdzenie stopnia zrozumienia wiersza i jego zasadności jego formy graficznej. Kształcenie umiejętności odczytywania tekstu na innej płaszczyźnie, niż tylko treściowa.
Szacowany czas wykonania ćwiczeń
Prognozowany czas przeprowadzenia lekcji zamyka się zatem w 40 minutach. Pozostawiam 5 minut do rozdysponowania na sprawy organizacyjne i ewentualne przesunięcia (wydłużenie któregoś ćwiczenia). Ogniwo wstępne i ogniwo syntezy są odpowiednio krótsze, a ogniwo analityczne wypełnia ponad połowę lekcji.
Notatka ucznia z lekcji
Scenariusz lekcji do klasy V – przydawka – pdf
Scenariusz w formacie pdf możesz pobrać tutaj: Scenariusz – przydawka. Klasa V.pdf.
