Poniższy tekst nie jest żadnym opracowaniem naukowym. Najważniejsze moim zdaniem tezy z artykułu wynotowałam na własne (studenckie) potrzeby.
Dorobek Samuela Twardowskiego
Nadobna Paskwalina obok Dafnis drzewem bobkowym stanowią część romansową, bardziej „literacką” jego twórczości, niż kronikarsko ujęte poematy historyczne.
Utwór reprezentuje ważki okres dojrzałego baroku. Odbija jego charakterystyczne cechy: ziemiańską ideologię złotej mierności, orientalną egzotykę, sarmacki przepych obrazowania, bogactwo środków stylistycznych.
Jest lekturą niezbyt łatwą. Trudności sprawia także badaczom.
Z biografii poety
- Nadobna Paskwalina to najbardziej tajemniczy utwór Samuela ze Skrzypny, trudno ustalić, kiedy powstał pomysł utworu i jak wiąże się z biografią poety
- umieszczona przed tekstem dedykacja dla Krzysztofa Opalińskiego nic nie tłumaczy
- urodził się około 1595 r. w osadzie Lutynia w Kaliskiem, zmarł w lipcu 1661 r.
- nauka w Kaliszu (jezuickie Kolegium Karnkowskiego) – jedno z najstarszych i największych wówczas w Polsce (300 uczniów)
- po śmierci matki, jego ojciec ożenił się ponownie, Samuel musiał ją spłacać i miał 2 tysiące długu – aby go wyrównać zastawił wieś Lutynię za 3500 zł
- prawdopodobnie pobyt na dworach biskupich Macieja i Stanisława Łubieńskich
- tłumaczył: odę 18 z księgi II oraz epodę 2 (Beatus ille, qui procul negotiis) Horacego
- sprzedał Lutynię, przeniósł się na Podole, po 1631 r. w Zarubińcach koło Zbaraża, opieka Janusza Wiśniowieckiego, biografia: Książę Wiśniowiecki Janusz (1646), książę był opiekunem sztuki (w rezultacie tego powstało dzieło Dafnis…), Janusz zmarł w 1636 r., ok. 1639 r. Twardowski z Podola przeniósł się w kaliskie i poznańskie
- mecenat Bogusława Leszczyńskiego, potem bujne życie polityczne
- Wojna domowa – największy poemat, relacja z wojen kozackich
- Nadobną Paskwalinę kończył Twardowski u schyłku życia, w trakcie potopu, najpewniej jesienią 1653, dedykowana Krzysztofowi Opalińskiemu, druk 1655 – przed kapitulacją pod Ujściem, śmierć drukarza, wdowa po nim dokończyła druk – wynikiem tych okoliczności może być niezbyt dobra korekta druku oraz to, że zachował się do dziś tylko jeden egzemplarz pierwszego wydania
- obce (hiszpańskie) źródło Nadobnej Paskwaliny znał Samuel najpóźniej 10 lat przed wydaniem, zatem wcześniej już interesował się epiką romansową
- czas powstawania należy łączyć z okresem mecenatu Wiśniowieckich, z małżonką Księcia – Eugenią Katarzyną z Tyszkiewiczów, należy łączyć tajemniczą księżnę z utworu, dla której czytano obcy pierwowzór Nadobnej Paskwaliny
W kręgu romansopisarstwa i nowelistyki staropolskiej
- Nadobna Paskwalina powstała przez przeniesienie na grunt polski utworu pierwotnie obcego, hiszpańskiego utworu, jak wskazują przesłanki źródłowe i tekstowe
- utwór reprezentuje z punktu widzenia struktury gatunkowej dojrzały typ romansu barokowego – jest prekursorem tego gatunku, dotychczasowe dzieje romansu nie wpłynęły na utwór
Warto odtworzyć ogólną sytuację gatunku w połowie XVII wieku:
- romans – prozaiczno-fabularny gatunek antyczny, spopularyzowany zwłaszcza w późnym średniowieczu, rozpoczął swą żywotność w Polsce na początku XVI wieku – utożsamił się z nowelą (gatunkiem ukształtowanym we Włoszech – Boccaccio)
- romans błazeński, np. Marchołt, Żywot Ezopa Fryga, Sowizrzał;
- obszerne moralistyczne zbiory: Poncjana, czyli Historyja siedmiu mędrców, Historie rzymskie, pseudohistoryczne romanse o Aleksandrze Wielkim, religijne – o wątkach przejętych z Biblii
- romans staropolski w odmianie humanistycznej – przekłady Dekameronu Boccaccia
- romans rycerski w przekładach: Historyja o Meluzynie, Historyja o Otonie, Historyja o Magielonie, Historyja o Fortunacie; do połowy XVII wieku dominacja przekładów, wzory niemieckie i włoskie, druga połowa XVII wieku wzorce francuskie i hiszpańskie
- romans przygodowy – H. Morsztyn – Historyja ucieszna o zacnej królewnie
- Nadobna Paskwalina wykazuje cechy charakterystyczne dla przełomu, pozostawała w kręgu polskich tradycji i wykazywała nowe tendencje: elementy odmiany pseudohistorycznej, jest romansem przygodowym, daje opisy pełne erotyki
- w XVII wieku wierszowane romanse uzyskują przewagę nad prozaicznymi – wierszowa forma nobilitowała gatunek, który w postaci prozaicznej nie mógł być uznany przez oficjalną, normatywną poetykę
Wokół genezy Nadobnej Paskwaliny
Źródło romansu
- Twardowski nie podawał utworów, z których korzystał w pracy twórczej, dlatego ten utwór jest szczególnie wyjątkowy: na karcie tytułowej Nadobnej Paskwaliny zaznaczył, że jest „z hiszpańskiego świeżo w polski przemieniona ubiór”
- należy odrzucić tezę, że jest to przekład z hiszpańskiego dokonany przez Twardowskiego, raczej nie znał tego języka.
- znaczenie ma utwór znaleziony w Bibliotece Archidiecezjalnej przy Seminarium Metropolitalnym w Warszawie prozaiczny przekład z hiszpańskiego pt. O Nadobnej Paskwalinie, jako prze gładkość swą od Wenusa ucierpieć miała – nie wiadomo, czy Twardowski korzystał z tego utworu; charakter pseudohistoryczny, tendencje wierności, np. wzmianki o Filipie II nieprzydatne na gruncie polskim; sam utwór źródłowy jest nieznany w Hiszpanii
- sytuacja ta nie jest jedyna – znaleziono też klocek z 47 romansami hiszpańskimi (pliegos), których źródła również nie znaleziono w ich ojczyźnie
- spisanie przekładu, z którego korzystał Samulel, nastąpiło po uprzednim wielokrotnym odczytywaniu go (z oryginału, lecz w przekładzie ustnym) wobec księżnej, obu czynności dokonywała jedna z dworek, cudzoziemka znająca język oryginału, ale nie obeznana w pełni z polszczyzną literacką – tekst raczej na użytek prywatny
- o ile dworka księżnej próbowała nieudolnie przetwarzać oryginał, to doświadczony autor ze Skrzypny przerabiał go według własnego uznania
Wyróżnia się zatem trzy stopnie redakcji tekstu:
- Redakcja A – oryginał prozą w języku hiszpańskim
- Redakcja B – przekład prozą, rękopis warszawski (celem zgodność tekstowa)
- Redakcja C – przeróbka wierszem – Samuel Twardowski
Czas powstania
Pierwszy wykorzystany później fragment pochodzi z Pałacu Leszczyńskiego z 1643. Część pierwsza jest najbliższa oryginałowi, kolejne części (II, III) są coraz bardziej oddalone od niego – poeta stawał się coraz bardziej samodzielny. Data druku to 1655. Utwór powstawał zatem około 10 lat, co tłumaczy zróżnicowanie środków poetyckich.
Nadobna Paskwalina wobec oryginału
- różni się od oryginału systemem stylistycznym: poetyczno-retoryczny, a nie konserwacyjno-potoczny
- ma 3950 wierszy, objętość przewyższa o co najmniej 875 wierszy, tj. o 22 %
- utwór Twardowskiego jest bogatszy w treść i formę, wprowadza nowe myśli, wykorzystuje nowe środki stylistyczne, ale pomijając te „nadkładki”, a które się silił, bez trudu możemy „odsłonić” kształt początkowy utworu
- utwór Twardowskiego powtarza nie tylko fabułę, ale sam tok narracji, a nawet tok i argumentację poszczególnych wypowiedzi
- poetyzacja prozy – to jeden z podstawowych przekształceń pierwowzoru
- peryfraza – najczęstszy środek stylistyczny utworu (za lada wietrzykiem zuchwałym = prędko), odpotocznienie i uniezwyklenie; uplastycznia i dramatyzuje fabułę pierwowzoru; wprowadza treści erudycyjne, zwłaszcza motywy i wątki miłosne
Nadobna Paskwalina wobec Dafnidy
- elementy z „Dafnidy” stanowią w „Nadobnej Paskwalinie” 11 %
- tekst „Dafnidy” posłużył Twardowskiemu do przekształceń gatunkowych pierwowzoru
- parafrazuje Twardowski „Dafnidę” m.in. w opisach żalu Paskwaliny nad sobą, jej wyglądu, stanów wewnętrznych, przyrody nadmiar mitologicznych realiów w porównaniu do pierwo-wzoru (czerpane z „Dafnidy”)
- motyw dodany przez Twardowskiego: droga wewnętrznego doskonalenia się i dobrej sławy
- z „Dafnidą” łączy też „Nadobną Paskwalinę” ideał „złotej mierności”, cnoty
Wokół treści Nadobnej Paskwaliny
Świat przedstawiony utworu
Pozostaje częściowo w kręgu mitologii: spotykamy Wenerę i Kupidyna, świątynie Minerwy i Junony wraz z ich kapłankami-wróżkami, wydarzenia z Dafnidy jakby niedawno się odbyły. Rozbudowaną warstwę mitologiczną poddał konfrontacji z historią: Wenera ucieka z Cypru do Lizbony, uchodząc przed najazdem sułtana tureckiego.
Realizuje się duch potrydenckiej reformy, zmierzającej do przyswojenia dziedzictwa kultury antycznej, przy jednoczesnym wyzuciu go ze znaczeń pogańskich. Realizuje się też tradycja renesansu, związana z podejmowaniem aktualnych problemów poprzez czysto zewnętrzny obraz antyku czy mitologii.
Idea utworu
- myśl przewodnia utworu: ideał „poczciwej sławy”
- dwie strony życia człowieka to dwa wzory: pieszczony i próżniaczy (vita voluptaria) oraz aktywny (vita activa), pozostający w łączności z życiem kontemplacyjnym (vita contemplativa)
- wzór osobowy niewiasty, przezwyciężenie samej siebie, własnych namiętności, próby pogłębienia sylwetki wewnętrznej bohaterów, prezentacja przemiany duchowej Paskwaliny, występuje stylizacja pokutna (nawrócona ma być wolna od miłości)
- ukazanie w utworze świeckiej konwersji Paskwaliny, „nawracającej się” do proponowanego jej wzoru życia aktywnego i ideałów kultury sarmacko-ziemańskiej
Kształt epicki Nadobnej Paskwaliny
Z problemów narracji
- narrator w epice – z dwu możliwych w XVII wieku postaci narratora: abstrakcyjnego narratora-barda, który tylko opowiada wydarzenia, oraz narratora konkretnego, obecnego w utworze i tworzy widowisko na oczach słuchaczy, wybiera pierwszą, zewnętrznym rego wyrazem stawała się opowieść jako jedna wielka oracja, w której opowiadanie prowadzone było w trzeciej osobie, wyjąwszy epicką inwokację
- monologi postaci – rozbudowane, o fukncji perswazyjno-dydaktycznej, skierowane nie tylko do upadłej bohaterki, ale i do czytelnika
- narrator chowa się za mówiącymi postaciami, by pozostawić dla siebie tylko te wydarzenia, które sam widział, by wzbudzić zaufanie jako piewca-bard
- częste są zdania w nawiasie i próby mowy pozornie zależnej
- fabularny czas przeszły – dzieje Paskwaliny zostają umieszczone w fabularnym ciągu czasu przeszłego, który różni się od teraźniejszego czasu narracji
- na końcu utworu narrator utożsamia się z poetą-autorem
Kompozycja
- wbrew romansowej tradycji akcja nie toczy się wartko i nie zmierza konsekwentnie do końca, raczej „akcja” duchowa, brak sielankowego obrazu świata
- motywy strachu – elementy techniki dramaturgicznej, motywem przewodnim staje się napięcie emocjonalne, zwłaszcza motyw strachu, którego pojawienie się wyznacza za każdym razem punkt wyjściowy i kulminację nowego obrazu
- dramatyzowanie scen – służy mu staranne i drobiazgowe ich odtwarzanie, łącznie z dialogami, rozbudowaną gestykulacją, nowy rozmówca wprowadzany jak w teatrze
- perspektywa i głębia obrazów – ożywia i dramatyzuje opisy, uszczegóławia
Konstrukcja postaci
- pogłębiony psychologicznie portret postaci, głównie bohaterki tytułowej
- Paskwalina pełni rolę medium i wykonuje zlecenia kolejnych preceptorów: Stelli, Felicyi, Apollina, Diany, Belizy, wszyscy oni uczą ją i wyposażają w podstawy ideowe
- Paskwalina wybiera kontemplacyjny wzór życia, odosobnienie klasztorne
- odmienność natury kobiecej – refleksyjność, głębsze przeżywanie procesów emocjonalnych
Wersyfikacja Nadobnej Paskwaliny – tło historyczne
- trzynastozgłoskowiec stychiczny, który w Polsce XVII wieku należał do tradycji
- rymy parzyste, izosylabizm, rymy żeńskie, paroksytoniczny akcent w klauzuli
- regularna średniówka 7+6, ale wprowadze też mocne działy poza miejscem średniówki: 4+3+6, 2+2+3+6, zdania toczą się nie w nurcie wersów, ale w nurcie średniówek (taka specyfika wiersza istnieje tylko w dialogach, monologach i momentach narracji stylizowanych na mowę pozornie zależną)
Kształt stylistyczny utworu
Wprowadzenie
- przykład dojrzałego baroku, jego odmiany sarmackiej (bogatej i malarskiej)
- styl przeładowany, uczony, nadmierna egzotyka orientalna, drobiazgowy opis
- kontrast pomiędzy elementami języka mówionego i związanym z nim barokowym realizmem szczegółów a poetyckim kształtem wypowiedzi i narracji
Kolokwializmy, przysłowia
- silny nacisk języka potocznego widoczny w rymach, niedokładne, często w oparciu o mówioną formę słów = fonetyczne kolokwializmy, a raczej prowincjonalizmy
- prowincjonalizmy słowne dla celów stylistycznych na mowę potoczną
- około 70 przysłów i zwrotów przysłowiowych – głównie potoczne, przejęte z terminologii myśliwskiej i wojskowej
- przysłowia mają wiele funkcji, służą do pośredniej charakterystyki postaci, dokonuje przez nie oceny postaw i działań bohaterów, spełniają rolę dydaktyczną
Poetyzacja języka
- istny wylew łaciny, słownictwo łacińskie służy podwyższaniu tonu wypowiedzi i nadawaniu jej charakteru retorycznego, co ma znaczenie przy przetwarzaniu stylu konwersacyjno-potocznego oryginału
- jednocześnie hiperbole i peryfrazy służą odpotocznieniu, unadzwyczajnieniu języka
- plastyczność i dynamizm świata przedstawionego zyskuje Twardowski przez nałożenie elementów malarskich (kolor, światło, perspektywa), ruchu, dźwięku, zapachu, ale wyobraźnia plastyczna jest uboga (co widać w epitetach)
Instrumentacja głoskowa
- poeta posługuje się nią, by dobitnie oddać treść, nadbudować sensy
Bibliografia
S. Twardowski, Nadobna Paskwalina, oprac. J. Okoń, Wrocław 1980.
