Językoznawstwo jako sformalizowana dziedzina nauki jest stosunkowo młode – jego początek datuje się dopiero na wiek XIX. Nie oznacza to jednak, że nikt wcześniej nie zajmował się zagadnieniami językowymi. Przedstawiamy zarys rozwoju językoznawstwa w najważniejszych jego etapach.
U źródeł językoznawstwa – epoki starożytne
Źródeł językoznawstwa możemy szukać już w V wieku przed naszą erą. Wtedy to w Indiach Panini napisał pierwszą w dziejach ludzkości gramatykę opisowo-normatywną, w której zawarł prawie cztery tysiące reguł gramatycznych (dokładnie mówi się o 3959 regułach). Dzieło to do dziś uznaje się za prekursorskie w dziedzinie językoznawstwa formalnego (choć bardziej współczesne gramatyki skonstruowano wiele wieków później), choć dotyczyło sensu stricto sanskrytu.
Kluczową zasługą Paniniego jest natomiast wytworzenie pojęć i podziałów, które do dziś używane są we wszystkich opracowaniach językoznawczych. Panini wprowadził między innymi rozróżnienie głoski i litery, a także pierwszą klasyfikację części mowy. Jemu zawdzięczamy również pojęcia takie jak: fleksja, słowotwórstwo, kombinatoryka głosek).
Dziewiętnastowieczny przekład gramatyki Paniniego miał znaczny wpływ na umocnienie się w kulturze europejskiej konkretnych struktur językoznawczych.
Kierunki językoznawcze w starożytnej Grecji i Rzymie
W naukach starożytnej Grecji i Rzymu wyróżnić można kilka głównych kierunków, pod którymi badano język:
1. Filozofia języka
W zakresie filozofii języka rozważano głównie nad samą istotą języka (czym jest, dlaczego jest człowiekowi potrzebny, czy za pomocą języka można myśleć) oraz nad tym, czy jest logiczny, czy za pomocą logiki da się go opisywać i charakteryzować.
2. Językoznawstwo opisowe
W tej dziedzinie zajmowano się samymi badaniami tekstów starożytnych pod względem ich gramatyki i składni. Ośrodek badań nad tekstem i językiem w wiekach przed narodzeniem Chrystusa znajdował się w Bibliotece Aleksandryjskiej.
3. Retoryka, poetyka i stylistyka
W zakresie retoryki starożytni badali głównie metody mnemotechniczne oraz struktury retoryczne (przekonujące słuchacza do prezentowanych treści, ponieważ retoryka była dawniej nie tyle sztuką mówienia, co sztuką przekonywania odbiorcy za pomocą mówienia lub pisania).
Poetyka w rozumieniu starożytnym to opis struktury dzieła literackiego oraz badanie możliwości jego odbioru przez człowieka. Najważniejszą zachowaną poetyką jest dzieło Artystotelesa O sztuce poetyckiej, które to dzieło często postrzega się za pierwszy podręcznik poetyki opisowej. W zakresie stylistyki badano natomiast sposób tworzenia danego tekstu.
Przełom – okres historyczno-porównawczy XVIII wieku
Przełom w badaniach nad językiem przyniósł dopiero okres podróży (XVII/XVIII wiek). Badacze, którzy mieli szansę poznać języki innych krajów, zaczęli szukać w nich podobieństw i różnic. Doprowadziło to do podjęcia pierwszych prób klasyfikowania języków i wyróżniania rodzin językowych mających wspólne pochodzenie.
Pierwsza faza językoznawstwa historycznego
W okresie tym wyróżniamy 4 podstawowe zakresy badawcze:
- opisowe (nawiązujące do starożytności, uwzględniające tradycję badań),
- szczegółowe (mające nastawienie historyczne),
- opisowo-porównawcze,
- historyczno-porównawcze.
Tę fazę językoznawstwa historycznego zakreślamy zazwyczaj na lata 1816-1863.
Reasmus Kristian Rask
Pochodzący z Danii poliglota, który całe życie wędrował po różnych krajach, by na miejscu zdobywać wiedzę o nich i uczyć się ich języka. Tym sposobem w wieku 25 lat znał już 25 dialektów. Swoje prace językoznawcze pisał w języku duńskim i angielskim. Poszukiwał głównie korzeni języka islandzkiego – jego najważniejsze dzieło w tej dziedzinie to rozprawa Badanie nad powstaniem języka staronordyckiego, czyli islandzkiego z 1818 roku. Rask jest również autorem gramatyki staroislandzkiej.
Jacob Ludwik Karl Grimm
Niemiecki językoznawca, autor czterotomowego dzieła Deutsche Grammatik, które było studium porównawczym języka niemieckiego do innych języków germańskich.
Wilhelm von Humboldt
Pochodził z rodziny o tradycjach urzędniczych i wojskowych. Był filozofem, językoznawcą i reformatorem edukacji. Jedna z jego ważniejszych rozpraw o pochodzące z 1820 roku dzieło O porównawczym badaniu języków.
Humboldt jest także autorem filozofii języka. Twierdził, że w języku danego narodu kryje się jego światopogląd (język zdaniem Humboldta jest siatką pojęciową, którą trzeba zrozumieć przy uczeniu się go). Głównym założeniem Humboldtowskiej filozofii języka było także to, że język nie jest jedynie zbiorem konkretnych wyrazów i wyrażeń, a całym systemem, którym rządzą konkretne zasady dopasowywania wyrazów i wyrażeń do siebie nawzajem.
Jean-François Champollion
Poliglota, który zasłynął jako egiptolog. Od małego miał do czynienia z hieroglifami i celem jego młodzieńczego życia było ich odczytanie. Podczas wyprawy do Egiptu udało mu się znaleźć kamień (znany jako kamień z Rosetty), na którym ta sama fraza była zapisana w dwóch językach (egipskim i greckim). Na podstawie zapisu w języku greckim udało mu się odszyfrować hieroglify w dwóch rodzajach pisma egipskiego:
- hieratycznym (oficjalnym),
- demotycznym (handlowym, używanym w administracji).
Napis ten został wyryty na kamieniu około 200 lat p.n.e (197/196 r. p.n.e.) i poświęcony był faraonowi Ptolemeuszowi V z okazji rocznicy jego koronacji.
Franz Boop
Niemiec, badacz struktur gramatycznych języków indoeuropejskich. W swoim najważniejszym dziele (O systemie koniugacji sanskrytu w porównaniu z greką, łaciną, perskim i germańskim językiem, 1816) próbował wykazać historyczne podobieństwo form czasownika w różnych językach. Prowadzone metodą historyczną badania Boopa były podstawą do późniejszej klasyfikacji języków.
Prace Darwina wywarły bardzo duży wpływ na językoznawstwo. Ze względu na to, że badanie języka angażuje metody badawcze znane z nauk przyrodniczych, językoznawstwo uznano za naukę ścisłą.
Druga faza językoznawstwa historycznego – wpływ Darwina
Prace Darwina wywarły bardzo duży wpływ na językoznawstwo. Ze względu na to, że badanie języka angażuje metody badawcze znane z nauk przyrodniczych, językoznawstwo uznano za naukę ścisłą. Najważniejszym reprezentantem tego nurtu jest niemiecki badacz języka August Schleicher.
August Schleicher
August Schleicher zdefiniował pojęcie rodziny językowej i był przekonany, że u podstaw wszystkich języków z rodziny indoeuropejskiej leży jeden język, który chciał zrekonstruować. Jest on autorem modelu drzewa genealogicznego języków, w którym różne języki nawzajem z siebie wynikają.
Ewolucję języków, zgodnie z Darwinowską teorią, postrzegał zgodnie z teorią doboru naturalnego. Języki były w jego mniemaniu naturalnymi organizmami, które – niezależnie od woli człowieka – rodzą się, umierają i przejawiają inne zjawiska związane z procesami życiowymi. Jego najważniejsze dzieło do wydana w 1863 roku rewolucyjna rozprawa Teoria Darwina a językoznawstwo.
W języku praindoeuropejskim Schleicherowi udało się zrekonstruować krótkie opowiadanie Owca i konie, które brzmieć miało następująco:
Avis, jasmin varnā na ā ast, dadarka akvams, tam, vāgham garum vaghantam, tam, bhāram magham, tam, manum āku bharantam. Avis akvabhjams ā vavakat: kard aghnutai mai vidanti manum akvams agantam. Akvāsas ā vavakant: krudhi avai, kard aghnutai vividvant-svas: manus patis varnām avisāms karnauti svabhjam gharmam vastram avibhjams ka varnā na asti. Tat kukruvants avis agram ā bhugat.
Badania lingwistyczne w XIX wieku
Młodogramatycy
W latach 70. XIX wieku w Lipsku (Niemcy) ukształtowała się lingwistyczna szkoła młodogramatyków skupiona wokół Augusta Leskiena. Kontynuowała ona założenia Augusta Schleichera w kwestii postrzegania językoznawstwa jako nauki ścisłej.
Główni przedstawiciele grupy młodogramatyków to:
- Friedrich Karl Brugmann,
- Hermann Osthoff,
- Eduard Sievers,
- Hermann Paul,
- Berthold Delbrück.
Główne założenia tej grupy to uznawanie języka za naturalne zjawisko przyrody (zgodnie z teorią Darwinizmu) oraz wskazywanie badań empirycznych jako właściwych dla językoznawstwa jako nauki. Młodogramatycy pochylali się w swoich badaniach nad historią różnych języków świata, odkrywaniem podobieństw i różnic między nimi oraz szukaniem powiązań na zasadzie konkretnych rodzin językowych. Ich podstawę badawczą cechował historyzm (dążyli do opisania konkretnych zmian w językach na przestrzeni ich rozwoju historycznego).
Strukturalizm
Ojcem strukturalizmu jest Ferdinand de Saussure. Prekursorzy tego nurtu na gruncie polskim wiązani są przede wszystkim z kazańską szkołą lingwistyczną (nazwa pochodzi od miasta Kazań położonego w okolicach Moskwy), w skład której wchodzili głównie Jan Badouin de Courtneay oraz jego uczeń – Mikołaj Kruszewski.
Strukturalizm kształtował się w pierwszej połowie XIX wieku i jest obecny w językoznawstwie po dziś dzień (choć część badaczy odchodzi od niego na rzecz kognitywizmu). Główne założenie strukturalistów to postrzeganie języka jako systemu znaków będącego podstawą komunikacji międzyludzkiej. Strukturaliści odróżniają system językowy (langue) od konkretnego użycia danego składnika tego systemu w mowie (parole) i w związku z tym poddają język bardzo sformalizowanemu opisowi.
Językoznawstwo w XX wieku
Gramatyka transformacyjno-generatywna
Gramatyka transformacyjno-generatywna rozwijała się głównie w latach 50. i 60 XX wieku. Prekursorem tego nurtu w językoznawstwie jest Noam Chomsky, amerykański językoznawca. Jego najważniejsze dzieło to wydana w 1957 roku rozprawa Syntactic Structures.
Gramatyka transformacyjno-generatywna zakłada, że obiektem badawczym jest nie sam tekst, a proces wypowiadania się. Głównym pytaniem, na które stara się odpowiedzieć gramatyka transformacyjno-generatywna jest to, jak to się dzieje, że mówiący potrafi samodzielnie skonstruować zdanie, którego dotąd sam nie wypowiedział ani nie słyszał, a słuchający potrafi takie zdanie zrozumieć.
Język postrzegany jest w tej teorii za zdolność umysłu. Punktem dojścia w rozważaniach Chomsky’ego jest to, że w języku istnieje ograniczona liczba reguł gramatycznych, których poznanie gwarantuje mówiącemu i słuchaczowi opanowanie wszystkich możliwych kombinacji językowych. Gramatyka generatywna poszukuje więc skończonego zbioru reguł gramatycznych.
Notatki do pobrania w formacie pdf
Całą treść powyższego artykułu możesz pobrać także w formie wygodnych do druku notatek w formacie pdf: Rozwój językoznawstwa – notatki.pdf.
Bibliografia:
A. Heinz, Dzieje językoznawstwa w zarysie, Warszawa 1983.
R. Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa, Warszawa 2007.
E. Łuczyński, J. Maćkiewicz, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia, Gdańsk 2002.
A. Schleicher, Eine fabel in indogermanischer Ursprache. Beiträge zur vergleichenden Sprachforschung auf dem Gebiete der arischen, celtischen und slawischen Sprachen. Fünfter Band, Berlin 1868.