Claude Backvis – poezja obywatelska
Poniższy tekst nie rości sobie praw do bycia pełnoprawnym opracowaniem naukowym. Najważniejsze moim zdaniem tezy z szóstego rozdziału pierwszego tomu podręcznika wskazanego w bibliografii u dołu strony wynotowałam na własne (studenckie) potrzeby.
Co zaliczyć do poezji obywatelskiej?
W ten nurt wpisać można niezliczoną ilość utworów. Forma tych utworów nie zawsze jednoznacznie pozwala zaliczyć je do literatury. Ówczesna szlachta w centrum swoich zainteresowań stawiała politykę, stąd tak znaczna część literatury podejmuje tematy polityczne.
Anonimowym utworem, który można zaliczyć do poezji obywatelskiej jest Corydon. Ma on charakter elegijny, mówi o przyczynach rebelii. Napisany bardzo dobrą łaciną, z dopracowanymi rymami.
Kolejny utwór Tragedyja rokoszowa — ma charakter moralitetu, postacie recytujące kolejne części utworu to Ambicja, Uraza, Perfidia, Przebiegłość, Duma, Arogancja, Gniew szydzą z prowodyrów rebelii. Chórem jest tutaj szlachta, uwidacznia się jej ślepa stronniczość.
Odmiany poezji obywatelskiej
Na początku zdecydowanie mniej powstaje utworów rymowanych niż tych pisanych prozą. Trudno odróżnić utwory publicystyczne, które nawiązują do sytuacji politycznej, a literaturę pisaną w ramach troski o losy kraju. Odmiany w ramach tej poezji:
- nenia, czyli lamenty, w których mowa o okropnej kondycji Polski, licznych zagrożeniach,
- pobudka, czyli wezwanie do trwania w gotowości, poświęcenia, walki w obronie kraju.
Bardzo istotnym wzorem dla tej poezji były Pieśni Jana z Czarnolasu, drugiej księgi (niepokój obywatela, kwestia sumienia obywatelskiego, karygodna postawa obywateli) .
Poezja obywatelska – przedstawiciele
— Kacper Miaskowski pisał w czasach kryzysu 1606-1608. Backvis największą uwagę poświęca tym utworom twórcy, które napisał on w latach 1615-1621. Pisał o tragicznych skutkach najazdu tatarskiego i sytuacji konfliktowej z Turcją. Utwory: Na postrach turecki nenia (zachęca do walki obronnej, do ofiarowania Bogu tej sprawy), Na nieszczęsną klęskę wołoską, Pieśń żałobna na klęskę ukrainną i niebezpieczeństwo Kamieńca (zakończona modlitwą). Utwory kończy: sursum corda!
— Jan Gawiński twórca Ekscytarza (1679-1681) — studiował razem z Kochanowskim, poeta jako obywatel ma stać na straży ojczyzny, nawoływać masy, budzić naród, by stanął w obronie Rzeczypospolitej.
— Narzekania Rzeczpospolitej (1549) — dialog, pisany wierszem, przypisywany Rejowi.
— Za wzór powyższych utworów, uczeni uważają Quaerimonia pacis, utwór Erazma z Rotterdamu.
— Wespazjan Kochowski, Skarga Korony Polskiej — ojczyzna jako kobieta, która deklamuje swój lament,
Powyższe utwory są mniej znaczące dla wielu badaczy. Dopiero utwór Wacława Potockiego wyznacza właściwą drogę dla poezji obywatelskiej. Uznany jest jako właściwy i wartościowe przedstawiciel tego nurtu.
— Wacław Potocki, Do żałosnej Korony Polskiej po traktatach tureckich. Potocki to typowy szlachcic, uważał, że kondycja Rzeczypospolitej nie jest najlepsza, jednocześnie uważał, że wolności konstytucyjnej może zazdrościć jej wiele innych narodów. Potocki pisze również Poczet herbów — pisze u schyłku życia, pesymistycznie widzi przyszłość Polski, źle postrzega dynastię Wazów, widzi w nich jedynie cudzoziemców. Uważa, iż władza powinna być w rękach rodaka. Wszystko, co pochodziło z innych krajów i nie było tradycyjnym wytworem kultury polskiej, uważał za złe (mody). Był zwolennikiem czystości klasowej (za niestosowne uważał wszystkie mezalianse). Krytykował zakonników, zwłaszcza zakonów żebrzących, ganił ich za lenistwo i bezużyteczność. Czytał głównie teksty łacińskie, ale nie tylko ( m.in. Erazma, Thou, Barclaya), nie studiował na uniwersytecie. Znał kochanowskiego, Twardowskiego i Kochowskiego, Lubomirskiego. Do 35 roku życia należał do arian. Przejście na katolicyzm sprawiło, że miał wielu wrogów. Jego żona i szwagier dłużej byli wierni swemu wyznaniu. Bardziej ufał świętym tekstom niż instytucji kościoła, powołanej przez Rzym. Arianie dostrzegali nieprawość chrześcijan, twierdzili, że nie postępują oni według nauk Jezusa. Pisze Potocki niepochlebnie o wymiarze sprawiedliwości (związane z procesem o kryptoarianizm, którego doświadczył). Krytykował wyższość, jaką przypisuje sobie magnateria.
Utwory: Do zakonników, Na wyderkafy, Dziesięciny (o księżach pobierających dziesięcinę, biedzie wieśniaków wyzyskiwanych przez kościół, coraz większa liczba świąt religijnych nie pomaga gospodarce), Wolne kozy od pługu (nieużyteczne kozy -szlachta? i ciężko pracujący wół -wieśniacy?).
Był moralizatorem, który pisał o problemach słusznych. W swojej twórczości udokumentował wiele problemów, które osłabiły kraj.
Poezja obywatelska – Potocki i Rej
Potocki podobnie jak Rej radzi on innym, moralizuje. Między autorami występuje “niezaprzeczalna jedność ducha i tonu”. Potocki wykazywał dużą skłonność do dygresji. Obaj lubili wplatać do swojej twórczości przysłowia, ludowe opowieści. Są w dobrych kontakt z mieszkańcami wsi.
Język Potockiego, język Reja
Rej pisał w czasach, gdy język nie był do końca uformowany, dlatego często sięgał po łacinę (brakowało mu słów).
Backvis uważa, że obszerny materiał literacki, jaki posiadał do dyspozycji Potocki, nie został przez niego wykorzystany. Stosował wiele potocyzmów i wyrazów zaczerpniętych z mowy ludzi prowincji. Tam, gdzie brakowało mu słów wklejał neologizmy, często bardzo wyraziste.
Teksty Reja (twórca utworu: Krótka rozprawa między Panem, wójtem…) i Potockiego ( twórca utworu: Moralia…) często są trudne do zrozumienia. By je w pełni zrozumieć często należy sięgnąć po słownik.
Rej surowy w moralnych przekazach, jednak z jego utworów widać też, że kocha życie. Potocki nie potrafi uwieść czytelnika, brakuje mu tej zdolności, jest surowy pod względem podejmowanego tematu.
O starości – Rej kontra Potocki
Obaj piszą o starości, nie jako o czasie milczenia. Wersja Reja jest bardziej optymistyczna, wymienia uroki starości, rozrywki. Potocki zaś skupia się na coraz większej samotności.
Pesymizm Potockiego
Potocki nie należał do poetów zmysłowych, piszących o mistycznych doświadczeniach. W znacznym stopniu jest widoczny jego pesymizm, ma on jednak swoje granice. Na końcu Moraliów… pojawia się morał: “póki tchu w piersiach, póki człowiek zieje, póty w sercu, tak go Bóg stworzyć chciał, nadzieję!”. Nie zawsze więc są pesymistyczne.
Potocki o pisaniu
Potocki uważał, że pisać powinni tylko Ci, którzy czują do tego wewnętrzny “pochop”. Jest to potrzeba serca, której nie da się powstrzymać. Bez tej podniety nie można stworzyć dobrej poezji.
Często wracał do jakiegoś utworu, by wprowadzić do niego zupełnie nowe treści, stąd najprawdopodobniej aż trzy redakcje Argenidy.
Sposób obrazowania Potockiego:
- żywy
- plastyczny
Często jednak posuwa się o krok za daleko, np. wtedy gdy określa Chrystusa mianem świętego Delfina. Jest typowym przedstawicielem szlachty sarmackiej.
Bibliografia
C. Backvis, Panorama poezji polskiej epoki baroku, t. 1, Warszawa 2003.
