Nazwy własne, choć często brzmiące jak zwykłe rzeczowniki pospolite, podlegają zupełnie innym prawom. Kiedy mówimy na przykład o koźle jako zwierzęciu, powiemy, że nie ma (kogo? czego?) kozła, ale kiedy ktoś ma na nazwisko Kozioł, to o jego nieobecności powiemy, że nie ma (kogo? czego?) Kozieła. Sprawdź, jakim zasadom gramatycznym podlegają nazwy własne.
Nazwy własne – swoistość gramatyczna
Nazwy własne są z reguły rzeczownikami (samodzielnymi, np.: Gdańsk lub posiadającymi np.: określenie w postaci przymiotnika, np.; Jezioro Bodeńskie). Nie zawsze jednak rzeczowniki te pochodzą od rzeczowników pospolitych, niekiedy są to też inne części mowy, które zostają zsubstantywizowane (np.: przymiotnik czarny przestaje oznaczać kolor, a staje się np.: przezwiskiem danej osoby w formie rzeczownikowej – Czarny).
Nazwy własne przyjmują zasadniczo formy rodzaju męskiego i żeńskiego (ponieważ określają obiekty występujące w takich rodzajach). Innymi właściwościami charakteryzują się głównie:
- nazwy miejscowe,
- chrematonimy (to, co nazywa efekty działalności człowieka, np.: firmy, wydarzenia albo produkty).
Wszystkie nazwy własne charakteryzują się swoistymi wzorcami odmiany i w historycznym rozwoju języka rzadko przyjmowały taką odmianę, jak wyrazy, od których pochodzą. Obserwujemy wyraźną tendencję do rozdzielania (polaryzacji) odmiany formalnej nazw własnych i apelatywów (nazw klas ogólnych).
Charakterystyczne cechy odmiany nazw własnych
Brak alternacji w wyrazach odapelatywnych
Przy nazwach własnych nie mamy alternacji w słowach pochodzących od wyrazów apelatywnych (czyli głównie od rzeczowników pospolitych). Pasuje tutaj zatem opisany we wstępie przykład kozła/Kozieła, ale także chociażby:
- rzeczownika pospolitego jarząb (jarzębia) i nazwiska Jarząb (Jarząba),
- rzeczownika pospolitego dąb (dębu) i nazwiska Dąb (Dąba, takie nazwisko nosiła postać fikcyjna z serialu Alternatywy 4, profesor Dąb-Rozwadowski, którego w filmie deklinowano poprawnie: Dąba-Rozwadowskiego).
Wołacz nazwisk równy jest mianownikowi
Nazwiska, nawet potencjalnie odmienne, nigdy nie zmieniają swojej formy w wołaczu. Błędem jest zatem powiedzenie Szanowny Panie Janie Nowaku (poprawnie: Szanowny Panie Janie Nowak). Tak samo zachowują się w wołaczu inne nazwiska, np.:
- Byczek, w wołaczu: Panie Byczek, a nie panie
Byczku, - Kowalska, w wołaczu Anno Kowalska, a nie Anno
Kowalsko, - Kot, w wołaczu: Panie Kot, a nie panie
Kocie.
Nazwiska żeńskie rzeczownikowe, które nie są zakończone na -a, nie odmieniają się
Reguła ta oznacza, że odmianie podlegają jedynie te nazwiska żeńskie, które nie mają formy rzeczowników zakończonych nie na -a. Wszystkie pozostałe podlegać będą odmianie.
Odmieniamy np. nazwiska: Kowalska (Kowalskiej), Biała (Białej), Wasiłowska (Wasiłowskiej), Rogowska (Rogowskiej) ale nie odmienimy nazwisk takich jak: Nerek (we wszystkich przypadkach Nerek), Sobieraj (we wszystkich przypadkach Sobieraj), Sitarz (we wszystkich przypadkach Sitarz), czy nawet obcobrzmiące nazwisko Procelli (we wszystkich przypadkach Procelli).
Warto zaznaczyć, że te same nazwiska w odniesieniu do mężczyzn mogą podlegać odmianie, np.: (kogo? czego?) Roberta Sobieraja, (kogo? czego?) Filipa Sitarza.
Specyficzne końcówki przy odmianie nazw miejscowych zakończonych na -e
Wszystkie nazwy własne rodzaju nijakiego zakończone na -e i mające odmianę przymiotnikową (brzmiące jak przymiotniki, np.: jakie? które? Zakopane, jakie? które? Wysokie Mazowieckie) charakteryzują się specyficzną odmianą. W narzędniku i miejscowniku przyjmują zawsze dawną końcówkę -em, dlatego powiemy w Zakopanem, w Wysokiem Mazowieckiem, a nie w Zakopanym lub Wysokim Mazowieckim (tak moglibyśmy powiedzieć, gdyby wyrazy te były rzeczywiście regularnymi przymiotnikami, a nie nazwami własnymi).
Przy odmianie nazw niektórych państw w miejscowniku występuje końcówka -ech (np.: Niemczech, Włoszech)
Przy odmianie niektórych nazw własnych państw (np.: Włochy, Niemcy) w miejscowniku występuje niestandardowa końcówka -ech (dlatego mówimy o kim? o czym? o Niemczech, o Włoszech, a nie o kim? o czym? o Niemcach, o Włochach). Końcówka ta niestety jest też często błędnie używana w dopełniaczu (kogo? czego?), w którym jedyną poprawną formą tych nazw jest forma Niemiec, Włoch.
Mówimy więc:
- Jadę do (kogo? czego?) Niemiec, Włoch.
- Mieszkam w (kim? o czym?) Niemczech, Włoszech.
- Pochodzę z (kogo? czego?) Niemiec, Włoch.
- Jestem w (kim? o czym?) Niemczech, Włoszech.
Zrównujemy wołacz z mianownikiem w odmianie imion
Częste (choć poprawne tylko w polszczyźnie potocznej) jest zastępowanie wołacza przez mianownik w imionach. Mamy tendencję do mówienia:
- Bartek, chodź tu! zamiast poprawnego: Bartku, chodź tu!
- Cześć Kasia! zamiast poprawnego: Cześć Kasiu!
- Daniel, prześlij mi to proszę mejlem zamiast poprawnego: Danielu, prześlij mi to proszę mejlem
Najprawdopodobniej taka potoczna praktyka językowa związana jest z tym, że według wieku osób poprawna forma wołacza jest zbyt oficjalna i używają jej tylko w mowie formalnej, np.: rozpoczynając e-mail słowami Szanowna Pani Dagmaro.
Inne charakterystyczne cechy odmiany nazw własnych
1. W mowie potocznej eliminujemy często końcówki wyjątkowe, zupełnie nieprzystające nam do polszczyzny, której używamy częściej (np.: powszechna w użyciu jest forma celownika (komu? czemu?) kotu i trudno nam zaakceptować, że w nazwisku Kot w celowniku powinniśmy powiedzieć (komu? czemu?) Kotowi.
2. W odmianie występują specyficzne (jedyne poprawne) formy fleksyjne, właściwe tylko dla danej nazwy własnej (np.: w Bielsku-Białej, z Nowego Światu).
3. Odnotowujemy wiele nazw własnych istniejących tylko w formalnej liczbie mnogiej, np.: Mosty, Kretowiny, Mamry (jezioro), Karpaty, Tatry.
4. Dwurodzajowość nazwisk (i związana z nią także różna odmiana tego samego nazwiska u kobiety i u mężczyzny, np.: Maria Koczek, Marii Koczek, ale Adam Koczek, Adama Koczka).
5. Różne odniesienia dla liczb mnogich tworzonych od nazw własnych, np.:
- oznaczające zbiór jednostek (np.: Kasie oznacza kilka osób o imieniu Kasia),
- oznaczające parę (np.: państwo Kowalscy to pan i pani Kowalska),
- oznaczając zbiorowość (np.: ród Nasiłowskich – Nasiłowscy – to wszyscy o nazwisku Nasiłowski/Nasiłowska).
6. Możliwe występowanie wieloczłonowości (np.: Rawa Mazowiecka, Nakło nad Notecią, Ocean Spokojny, Anna Maria Krzyżanowska-Kozak).
7. Liczne charakterystyczne sposoby pieszczotliwych zdrobnień od imion (hipokorystyków), np.: poprzez ś (Domuś od Dominika, Majuś od Maja, Tomuś od Tomek).
8. Liczne charakterystyczne formanty, np.: -ów (Chrzanów, Goleniów, Kraków, Rzeszów), -ąg (Morąg, Elbląg), – ice (Świebodzice, Katowice).
9. Brak rodzajników przy nazwach własnych (dotyczy języków, które je mają, np.: angielski, niemiecki, włoski).
10. Niemożność występowania nazw własnych w funkcji predykatywnej (poprawne: Kasia jest moją siostrą, niepoprawne: Moja siostra jest Kasią).
