Marksizm to jedna z wielkich teorii literackich. Jego nazwa wywodzi się od nazwiska Karola Marksa, którego myśl była dla tego nurtu myślą przewodnią. Przedstawiamy marksizm w prostej formie – na zasadzie pytań i odpowiedzi.
Jeżeli uważasz, że artykuł narusza prawa autorskie, skontaktuj się z nami!
Jakie są początki marksizmu?
Marksizm to nurt wywodzący się z myśli Marksa. Jego pierwszą publikacją (napisaną wraz z Friedrichem Engelsem) były Rękopisy filozoficzno-ekonomiczne (1844). To właśnie ten utwór wyznacza początek klasycznego marksizmu.
Marksizm klasyczny
Jakich pisarzy (jaką literaturę) preferowali marksiści? Dlaczego?
Dla marksistów wartościowe były powieści realistyczne, np. utwory Balzaka, który potrafił odtworzyć życie historyczne i społeczne (w tamtym przypadku – Francji) ze wszystkimi jego napięciami i sprzecznościami.
Sam Engels pisał, że literatura powinna rozwiewać panujące konwencjonalne złudzenia, a więc demaskować rzeczywistość i nie być tendencyjna. Właśnie dlatego marksiści wyżej cenili Balzaka niż np. Schillera.
Na czym polega demaskująca funkcja pisarstwa realistycznego według marksistów?
Pisarstwo realistyczne ma polegać nie tyko na wiernym odbijaniu rzeczywistości, ale też na demaskowaniu fałszów i złudzeń narosłych w trakcie jej społecznej interpretacji. Zdaniem Engelsa prawdziwy obraz świata powstaje jako efekt obnażania iluzji, a dokonuje się to zawsze kosztem osobistych poglądów autora.
Na czym polega alienacja literatury w kapitalizmie i tzw. fetyszyzm towarowy?
Fetyszyzm towarowy to przedstawianie literatury jako przedstawianie gotowego utworu literackiego w kategoriach fikcji, harmonii, piękna, co ukryć ma ideologiczną funkcję literatury. Marks twierdził, że wszystkie wyższe rodzaje pracy, sztuka itp. stały się przedmiotami handlu i utraciły swoją świętość.
Marks obserwował alienację literatury (i ogółem sztuki) w dwóch aspektach:
- dzieło zmienia się niezależnie od intencji twórcy, przysparzając kapitału księgarzowi,
- prawa kapitalistyczne rynku wpływają na samą twórczość, np. pojawiają się dzieła pisane tylko dla zarobku.
Co to znaczy, że literatura jest formą ideologiczną?
Cała sztuka według marksistów jest formą ideologiczną, literatura jest jedną z takich form. Nie jest kontemplowaniem piękna, lecz odnosi się do świata – zawsze jest odzwierciedleniem rzeczywistości społeczno-historycznej, co ściśle wiąże się z koncepcją naśladownictwa rzeczywistości. Wiąże się to często z utrwalaniem rzeczywistości zinterpretowanej przez pryzmat ideologiczny.
Można tu jednak zastanawiać się nad problemem prawdziwości i iluzyjności literackich form. Czy sztuka jest odzwierciedleniem prawdy czy ideologicznej rzeczywistości?
Czym jest ideologia w oczach marksistów?
Marksiści mówili, że ideologia to fałszywa świadomość, która ma pomóc w manipulowaniu społeczeństwem. Ideologia często nie jest świadoma swoich podstaw. Burżuazja też może nie być świadoma, że dysponuje tą ideologią w kreowaniu rzeczywistości.
Marksiści nie stworzyli żadnego własnego systemu estetycznego. Kładli duży nacisk na funkcjonowanie literatury w życiu społecznym. Ich rozważania na temat sztuki wywodzą się z rozważań społeczno-ekonomicznych.
Co oznacza twierdzenie Marksa o związku mowy z ideologią?
Treści ideologiczne ingerują w system języka, w jego leksykę, która staje się przez to aparatem szerzenia ideologii. Neutralny znak językowy posiada bogate potencje znaczeniowe, które sprawiają, że w konkretnej wypowiedzi można uzyskać odmienne wartości ideologiczne.
Jakie typy odbioru wyróżniają marksiści?
Marksiści wyróżniają dwa typy odbioru – lekturę estetyzującą i lekturę rewolucyjną. Lektura estetyzująca nie dostrzega fałszów historycznych zawartych w literaturze. Jest to czytanie bez świadomości i bez „zdzierania masek”. Natomiast lektura rewolucyjna polega na świadomym odbiorze lektury, przekroczeniu granic historycznych.
Jaką zależność widzą marksiści między bazą a nadbudową?
Baza to stosunki ekonomiczne, które warunkują jednostki lub całe klasy społeczne. To od nich uzależniony jest byt człowieka. Nadbudowa to z kolei wszystko poza stosunkami ekonomicznymi – kultura, literatura, myśl polityczna i społeczna, nauka, religia itp., czyli wszystko to, co odpowiada za tworzenie ideologii.
Marksiści mówią o pewnej zależności między bazą a nadbudową. Literatura jest pewnego rodzaju ideologią, ale posiada tą wyższość, że konceptualizuje – ma możliwość odnoszenia się do innych rzeczywistości.
Marksizm współczesny
Co dzisiaj z pojęciem marksizmu?
Śladami marksizmu w dzisiejszym świecie jest inny ustrój – socrealizm. Został on uznany za jedyną i słuszną doktrynę w 1947 roku na zjeździe w Szczecinie. Socrealizm jest jednak tworem ustroju socjalistycznego, a nie samego marksizmu, jest przekształceniem klasycznego marksizmu, która został wypaczony w czasie późniejszym. Marksizm wypaczony to leninizm, który dzisiaj jest mocno krytykowany.
Marksizm jest dzisiaj napiętnowany, ponieważ nasuwa od razu konotacje z komunizmem. Nie zmienia to jednak faktu, że w zachodniej myśli dzisiaj dużo jest nawiązań do marksizmu.
Jaka jest sytuacja pisarza dziś?
Twórca jest wytworem społeczeństwa i rzeczywistości historyczno-społeczno-ekonomicznej. Nie jest więc nigdy odizolowany od ideologii.
Ponadto pisarz nie jest tylko twórcą, ale i wytwórcą w procesie handlu. Często dzieje się tak, że dzieło powstaje z czystej chęci zysku, a na jego kształt wpływają gusta mas. Jest to dylemat wolnego/niewolnego twórcy – pisać dla pieniędzy czy dla idei?
Bibliografia:
A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Antologia, Kraków 2006.
Z. Mitosek, Literatura i alienacja (marksizm), [w:] tejże, Teorie badań literackich, Warszawa 1995, s. 293-322.