Gender i queer u Burzyńskiej i Markowskiego

Poniższą notatkę przygotowałam na własny (studencki) użytek. Wszystkie zawarte w niej tezy opieram na podręczniku A. Burzyńskiej i M. P. Markowskiego „Teorie literatury XX wieku” (szczegółowy adres w bibliografii u dołu strony). 

Nagłówki poniższej notatki w większości również zostały zaczerpnięte z podręcznika źródłowego.

Nowa wrażliwość

Jest wiele terminów, którymi próbuje się tłumaczyć na polski słowa gender i queer. Idealnych odpowiedników nie ma, ale stosunkowo najlepszym dla gender może być tłumaczenie „płeć społeczno-kulturowa”. Wyróżniamy nowe nurty naukowe skupione wokół tych terminów:

• badania genderowe (Gender Studies) – tu bada się głównie różnice płciowe, a także ich funkcję w społeczeństwie i kulturze,
• badania queerowe (Queer Studies) – tu z kolei bada się głównie różnice na tle seksualnym.

Obie te dyscypliny charakteryzuje bardzo duża interdyscyplinarność (są to kategorie stosowane także w np.: antropologii, psychologii, socjologii, estetyce i badaniach kulturowych). Na stałe weszła też do literatury figura krytyka „ugenderowionego”, który dostrzega w tekstach ważne z punktu widzenia tych kategorii aspekty. Nie wszyscy badacze uważają, że wystarczy mieć „świadomość genderową”, by krytycznie patrzeć na teksy pod tym względem – niektórzy postulują po prostu „bycie queer” dla uzyskania pełniejszego oglądu. 

Gender

• zakres semantyczny terminu: z angielskiego, gdzie oznacza „rodzaj gramatyczny”
• początki badań genderowych: antropolożka amerykańska, Margaret Mead, 1935, wskazała, że pozycja i funkcje danej osoby w społeczeństwie nie wynikają z jej uwarunkowań biologicznych, ale z oczekiwań i wyobrażeń będących konstruktem społecznym
• rozróżnienie płci biologicznej i kulturowej: Robert J. Stoller, 1964, koncepcja gender identity – indywidualna świadomość płciowa (badał wcześniej np.: hermafrodytów i transseksualistów i dostrzegł, że w płciach może dochodzić do przemieszczeń); wykazał, że tożsamość psychoseksualna nie jest wrodzona, czyli nie jest biologiczna, a jedynie nabyta poprzez uczestniczenie człowieka w kulturze -> płeć społeczno-kulturowa

• pojęcie gender w dyskursie humanistycznym zawdzięczamy właśnie Stollerowi
• pierwsza analiza ideologii patriarchalnej – książka Kate Millet, Sexual Politics, 1970
• pierwsza analiza płciowych podziałów kulturowych – książka Shulamith Firestone, Dialectic of Sex, 1970
• upowszechnienie kategorii gender zawdzięczamy Anne Oakley (Sex, Gender and Society, 1972), która ostatecznie odróżniła płeć biologiczną (sex) i płeć społeczno-kulturową (gender); płeć biologiczną uznano za fundament (dana jest bowiem z góry), na którym nabudowywana jest płeć społeczno-kulturowa (kształtuje się ona w wyniku interakcji społecznych)
• sex-gender system – pojęcie antropolożki, Gate Rubin, 1975, mające opisać systemowe relacje życia plemiennego (badała reprodukcję we wspólnotach plemiennych oraz wymianę kobiet pomiędzy różnymi plemionami) 

• badania psychoanalityczek feministycznych (Dorothy Dinnerstein i Nancy Chodorow) skupiały się na zróżnicowaniu ról płciowych, dla ich wyrażenia używały metafor syreny i minotaura
• Nancy Chodorow wysnuła koncepcję reprodukowania roli macierzyńskiej, stwierdziła, że w fazie preedypalnej relacja z matką ma bardzo ważny wpływ na rozwój człowieka (chłopiec kształtuje siebie na przeciwieństwo matki, a dziewczynka na jej podobieństwo), a w fazie edypalnej u dziewczynek następuje tzw. „przedłużona symbioza”, a u chłopców zjawisko przeciwstawiania się matce i utożsamiania się z mężczyznami, w tym z ojcem (wtedy właśnie rozpoczyna się uczucie pogardy chłopca wobec dziewczynki, co jest bezpośrednią przyczyną represjonowania kobiet przez mężczyzn)

Esencjalizm przeciw konstrukcjonizmowi

• lata 70. i 80. to okres sporu o relację między płcią bioloigczną i kulturową
• szybko wyodrębniły się trzy główne stanowiska w kontekście kategorii gender:
  • stanowisko esencjalistyczne (także: biologistyczne, naturalistyczne) w myśl którego płeć biologiczną uznawano za niepodważalną podstawę, a płeć społeczno-kulturową za jej skutek
  • stanowisko kompromisowe, w myśl którego uznawano, iż płeć biologiczna jest owszem pierwotna, ale to płeć kulturowa pełni ważniejszą funkcję w procesie konstruowania tożsamości
  • stanowisko konstrukcjonistyczne, w myśl którego uznano, że płeć biologiczna nie stanowi żadnej podstawy, a znaczenie ma jedynie gender, która kształtuje się w toku społecznych interakcji
• istotnym głosem w krytyce esencjalizmu były opinie kobiet „kolorowych” i kobiet homoseksualnych, które twierdziły, że kategoria gender została zbudowana z uwazględnieniem „białej, heteroseksualnej matki reprezentjącej społeczeķstwo zachodnie”
• krytyka esencjalizmu podkreślała także błędny uniwersalizm, który zacierał różnice o charakterze etnicznym, rasowym, kulturowym, itd.

Badania genderowe

• po latach 70. badania genderowe stopniowo zaczęły się pojawiać we wszystkich dyscyplinach humanistycznych, korzystały także często z doświadczeń badań kobiecych (Women’s Studies) oraz nurtów krytyki feministycznej
• różnica pomiędzy badaniami kobiecymi i krytyką feministyczną a badaniami genderowymi tkwi głównie z podsatwowych kategoriach, które są przyjmowane przez oba nurty

• badania genderowe koncentrują się współcześnie także na sposobach definiowania płci męskiej i żeńskiej w historii
• w badaniach genderowych mieszczą się też badania męskie, które skupiają się na analizie specyfiki męskości i badaniem męskich ról płciowych w przestrzeni społecznej i kulturowej

• w szeroko rozumianych badaniach genderowych mieści się genderowa krytyka literacka i genderowe badania literackie (te skupiają się głównie na badaniach znaków świadomości społeczno-kulturowej)
• na gruncie badań genderowych wyróżniamy też nurt zmierzający do przeczytania kanonu tekstów literackich na nowo (pod kątem wytwarzania w nich różnic płciowych) – tu istotne jest badanie „upłciowienia” tekstów literackich i zawartych w nich stereotypów płci oraz sposobów „negocjacji” płciowości autorskiej z potencjalnymi odbiorcami
• badania genderowe podejmują się także reinterpretacji dyskursu teoretycznoliterackich i krytycznych, burzą szczególnie mity neutralności i obiektywności literaturoznawcy
• badania genderowe poruszają także zagadnienia ciała i cielesności

Butler i feminizm korporalny

Problematyka

Feminizm korporalny zajmuje się między innymi kwestią konstytucji podmiotu. Bierze on pod uwagę  genderową krytykę esencjalistyczną dotyczącą teorii kobiecej tożsamości oraz inspiruje się krytykami ponowoczesnymi. Ważne kwestie:

• podmiot, określany jako ugenderowiony i płciowo-cielesny (materialny),
• prymat ciała nad rozumem (wbrew męskiej koncepcji),
• ciało może wyjaśniać różnice pomiędzy płciami, 
• ciało jako klucz do zrozumienia psychiki mężczyzny i kobiety. 

Główni inspiratorzy

Ponowocześni filozofowie: Deleuze, Derrida, Foucault, Lacan oraz francuskie feministki: Cixous, Kristeva, Irigaray. Nurt zapoczątkowała Elizabeth Grosz, wydając książkę – Volatile Bodies: Toward a Corporeal Feminism. W obrębie tego nurtu działały również feministki amerykańskie, m.in. Judith Butler. 

Judith Butler

Inskrypcja  i transformacja cielesna (rzeźbienie ciała przez społeczne siły), są to kategorie, w których objaśniana jest świadomość. Butler zajęłą się głównie kwestią transformacji. Podejmuje ona dyskusję dotyczącą tego, która z płci ma pierwszeństwo (biologiczna – czy społeczno-kulturowa). 

W taki sposób klasycznie postrzegana jest płeć:

Butler tworzy zupełnie nową koncepcję  – Gender Trouble (1990 rok). Staje ona po stronie kontrukcjonalistów. Jest bardzo radykalna w swoich poglądach. 

Tezy Butler

• Podważa naturalność płci biologicznej.
• Bada to,  w jaki funkcjonuje kategoria płci w różnych dyskursach.
• Dyskurs społeczno- kulturowy upłciowił ciało (moment określenia w szpitalu płci dziecka).
• Odwołałą się do teorii aktów mowy Austina, do aktu performatywnego konkretnie, którym jest również przyporządkowanie człowieka do konkretnej płci, dlatego uważałą, że płeć jest sztucznym wytworem.
• “Wytwarzamy się” jako płciowe podmioty.
• Płeć jest stylizowana, tworzą ją nasze ruchu, gesty, zachowania, sposób ubierania się.
• Płeć zostaje nam narzucona przez normy społeczne, kulturowe, językowe. 
• Twierdzi, że nie istnieje “prawdziwa” tożsamość płciowa”. 

Tożsamość normatywna

Jest konstruktem społecznym, kulturowym. Zbiorem cech, zachowań, które przypisane zostały arbitralnie do konkretnej płci. Butler w owej arbitralności widzi główną przyczynę dyskryminacji na tle płciowym i nie tylko. 

Queer, czyli myśl odmienności

Początki

Queer to słowo z języka germańskiego, początkowo miało wydźwięk pejoratywny (“dziwak”). Współcześnie używane jako  “odmieniec”, “cudak”. Na początku mówiono w ten sposób o osobach homoseksualnych, było to obraźliwe. Ruch gejowski w Stanach wpłynął na zmianę jego znaczenia. 

Teoria queer:

• sprzeciwiała się postrzeganiu tożsamości jako normatywnej, 
• refleksja nad tożsamością seksualną,
• nacisk kładła na wielość i równoprawność.

Obecnie – queer to refleksja nad odmiennością

Queer to perspektywa homoseksualna, ale również refleksja nad statusem “innych”. Walczy o prawa gejów, lesbijek, sprzeciwia się arbitralności płciowej. 

Badania queerowe (Queer Studies)

Badania queerowe

Rozwijają się od początku lat dziewięćdziesiątych. Terminu (teoria queerowa) użyła jako pierwsza Theresa de Lauretis. Badania gejowsko-lesbijskie dały początek i podstawy tej teorii. Badania genderowe, gejowsko-lesbijskie i queerowe się uzupełniają, inspirują.

Badania gejowsko-lesbijskie

Badania, które biorą pod uwagę perspektywę homoseksualną, istotna jest w nich opozycja hetero- i homoseksualnośći. Zwracają uwagę, analizują to jak osoby homoseksualne funkcjonują w sferze społecznej, szukają  śladów nacechowania homoseksualnego w tekstach literackich, pewnych elementów, które demonstrowały by przynależność homoseksualną. 

Badania genderowe/ badania queerowe

Chodzi w nich o “przesunięcie akcentów”. Badania genderowe koncentrują się na różnicach które występują między płciami. Badania queerowe uwagę skupiają na różnicach seksualnych, na sprawie tożsamości, odmienności. Nurty te bardzo ściśle łączyły się ze sobą. 

Główni prekursorzy nurtu queer:

• Michela Foucaulta
• Judith Butler
• Eve Kosofsky Sedgwick

Najważniejsze publikacje:

• Gender Trouble, Judith Butler
• Bodies That Matter, Judith Butler
• Epistemology of the Closet, Eve Kosofsky Sedgwick- używa metafory szafy, osoby homoseksualne zmarginalizowane, zmuszone do wejścia do szafy, schowania się

Znaki tożsamości homoseksualnej:

• sposób budowania tożsamości seksualnej w dziele,
• nacechowanie homoseksualne,
• jawne manifestacje orientacji,
• nie zwracają uwagi na biografię autora .

Bibliografia

A. Burzyńska, Gender i queer, [w:] A. Burzyńska,  M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s. 439-473.