Przedstawiamy podstawowe podziały wyróżniane przez badaczy fonetyki, czyli dziedziny nauki zajmującej się badaniem dźwięków ludzkiej mowy.
Fonetyka – istotne podziały teoretyczne
System leksykalny a system gramatyczny
| SYSTEM LEKSYKALNY | SYSTEM GRAMATYCZNY |
| niski stopień wewnętrznej organizacji | wysoki stopień wewnętrznej organizacji |
| otwartość – napływają wyrazy do języka | zamknięcie |
| mała stabilność | wysoka stabilność – zasady |
| wysoki stopień nieregularności | wysoki stopień regularności |
| elementy jednostkowe (niezależne) | elementy powtarzalne, seryjne (modele) |
Współcześnie stosowane alfabety fonetyczne
- międzynarodowy (API/IPA) – zapis ogólny
- slawistyczny (AS) – oparty na znakach alfabetu łacińskiego
Aparat mowy
W skład aparatu mowy wchodzą:
- aparat ekspiracyjny (oddechowy),
- aparat fonacyjny (krtań),
- aparat artykulacyjny (jama nosowa, jama gardłowa, jama ustna).
Właściwości fonetyki
Fonetykę możemy podzielić na:
– w zależności od tego w jakiej perspektywie chronologicznej są opisywane zjawiska:
- fonetyka opisowa
- fonetyka historyczna
– w zależności od tego, jaka odmiana języka jest opisywana:
- standardowa
- środowiskowa
- gwarowa
Zapis mowy – sposoby
Pismo to zapis mowy. Wyróżniamy następujące sposoby jej utrwalenia:
- piktograficzny – informacja w całości rysunku, np.: pismo sumeryjskie,
- ideograficzny – poszczególne znaki odnoszą się do całych pojęć, np.: hieroglify egipskie,
- fonetyczny – poszczególne znaki mają wartość brzmieniową,
- sylabiczne – japoński system kana,
- alfabetyczne – alfabet łaciński.
Fonetyka – istotne podziały głosek
Ogólny podział polskich głosek
Polskie głoski dzielimy na:
- spółgłoski
- niespółgłoski (w skład tej grupy wchodzą samogłoski oraz półsamogłoski (glajdy))
Glajdy (j oraz ł) ze względu na funkcjonalność nie należą do samogłosek, ponieważ tworzą sylaby, a kryterium artykulacyjnym tworzą jednak szeroki kanał (jak samogłoski).
Klasyfikacja ze względu na kryterium
- kryterium ruchu więzadeł głosowych – dźwięczne, bezdźwięczne
- kryterium ruchu języczka (udział jamy ustnej) – ustne, nosowe
Podział głosek ze względu na sposób artykulacji
- otwarte (wszystkie samogłoski)
- glajdowe (półsamogłoski) – j, ł
- półotwarte nazalne – (powietrze przez nos, ale kształtowane przez usta) – m, n, ń
- półotwarte boczne (powietrze uchodzi bokiem języka) – l, l’, l̦
- półotwarte drżące (szybko blokowany język) – r
- szczelinowe (szczelina z warg i zębów) – s, h, ś
- zwarto – szczelinowe – (najpierw język, a potem powolne zwolnienie) ć, dź, cz, dż, c, dz
- zwarto – wybuchowe – (szczelina, a potem wybuch) – p, b, t, d, k, g
Podział głosek ze względu na miejsce artykulacji
Uwaga! Kryterium wyróżniane jedynie dla spółgłosek.
- dwuwargowe – p
- wargowo-zębowe – w, f
- przedniojęzykowo-zębowe – s
- przedniojęzykowo-dziąsłowe – sz
- środkowojęzykowo-prepalatalne (podniebienie) – ś, ź, ć, dź
- środkowojęzykowo-postpalatalne (podniebienie z tyłu) – ki, gi
Podział głosek ze względu na udział języczka
Uwaga! Kryterium wyróżniane jedynie dla spółgłosek.
- twarde – środek języka nie podnosi się
- miękkie – środek języka podnosi się do góry
- zmiękczone – przód języka do góry, a środek języka przez „i” też idzie do góry
Podział głosek ze względu na ułożenie języka w płaszczyźnie poziomej
Uwaga! Kryterium wyróżniane jedynie dla samogłosek i półsamogłosek.
Podział dla samogłosek:
- przednie
- środkowe
- tylne
Podział dla półsamogłosek:
- przednie
- środkowe
- tylne
Podział głosek ze względu na ułożenie języka w płaszczyźnie pionowej
Uwaga! Kryterium wyróżniane jedynie dla samogłosek i półsamogłosek.
Podział dla samogłosek:
- wysokie
- średnie
- niskie
Podział dla półsamogłosek:
- twarde
- miękkie
Bibliografia
M. Wiśniewski, Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 1997.
