Feminizm u Burzyńskiej i Markowskiego

Poniższą notatkę przygotowałam na własny (studencki) użytek. Wszystkie zawarte w niej tezy opieram na podręczniku A. Burzyńskiej i M. P. Markowskiego „Teorie literatury XX wieku” (szczegółowy adres w bibliografii u dołu strony). 

Nagłówki poniższej notatki w większości również zostały zaczerpnięte z podręcznika źródłowego.

Początek nurtu

Pierwotnie był to ruch socjopolityczny, który pojawił się po raz pierwszy w XVIII wieku. Dopiero w XX wieku dołączył do niego tzw. feminizm akademicki, czyli badania i krytyka feministyczne. 

Feminizm czy feminizmy?

Feminizm jest zjawiskiem bardzo złożonym i wielokierunkowym, dlatego badacze proponują posługiwanie się raczej terminem „feminizmy”. Można wyróżniać różne odmiany feminizmu, np. ze względy na stopień i formy zaangażowania, zróżnicowanie rasowe, etniczne czy seksualne.

Najprostszy porządek to rozróżnienie dwóch podstawowych odmian feminizmu:

• feminizm socjopolityczny – najwcześniejsza z odmian feminizmu; ruch o charakterze społecznym i politycznym nastawiony na konkretną walkę z dyskryminacją kobiet i wszelkimi przejawami niesprawiedliwości dostrzeganej w sferze społecznej i kulturowej, w szczególności z nierównością wobec prawa,
• feminizm akademicki – odmiana feminizmu o charakterze intelektualnym, tworząca myślową podbudowę dla feminizmu socjopolitycznego oraz interpretująca wszelkie zjawiska dotyczące sytuacji kobiet; rozwinął się w latach 60. XX w. na uniwersytetach amerykańskich, powołując do życia badania kobiece, a później krytykę feministyczną i genderową; był od samego początku kierunkiem interdyscyplinarnym i obejmował wszystkie dyscypliny humanistyczne – wiedzę o literaturze, socjologię, psychologię, antropologię, historię, historię kultury, sztuki, muzykologię itp.

„Pierwsza fala” feminizmu socjopolitycznego

„Pierwsza fala” feminizmu rozpoczęła się na przełomie XIX i XX wieku i trwała do początku lat 60. Jej hasłem jest „równość (płciowa)”, a celem – uzyskanie równych praw dla kobiet i mężczyzn.

Określenia „pierwsza fala” używa się głównie w odniesieniu do amerykańskich i angielskich sufrażystek. Zmiany w sferze gospodarczo-ekonomicznej spowodowały pogorszenie sytuacji kobiet i odsunięcie ich od życia publicznego. Sufrażystki walczyły więc głównie o równe prawa w przestrzeni publicznej dla kobiet i mężczyzn, w tym m. in. o zrównanie szans edukacyjnych.

Jedną z najważniejszych książek tego okresu jest Druga płeć Simone de Beauvoir z roku 1949, w której znalazło się słynne zdanie „Nie rodzimy się kobietami – stajemy się nimi”. Książka zwracała uwagę na procesy społeczne konstruowania kategorii „kobiecości”.

„Druga fala” feminizmu socjopolitycznego

„Druga fala” feminizmu obejmuje lata 60., 70. i 80. Jej celem było określenie specyfiki różnic płciowych między kobietami i mężczyznami.

Z umowną datę początku „drugiej fali” uznaje się rok 1961, kiedy to ukazała się książka Mistyczna kobiecość Betty Friedan. Autorka zwróciła uwagę na mechanizmy, którym podlegają kobiety amerykańskie, próbując dostosować się do wymogów idealnej kobiecości. W tym czasie ukazywały się także głośne artykuły Glorii Steinem, w których dziennikarka dokonywała rewizji stereotypów dotyczących kobiecości.

Wyodrębniły się dwie frakcje feminizmu socjopolitycznego – liberalna oraz radykalna. Feministki liberalne tworzyły tzw. grupy praw kobiet. Ich główną aktywnością było wywieranie nacisków prawnych i społecznych na instytucje życia publicznego. Feministki radykalne natomiast tworzyły grupy wyzwolenia kobiet. Ich działania miały na celu poszerzenie świadomości społecznej na temat realnej sytuacji kobiet. Przejawiał agresję w stosunku do mężczyzn i żądały radykalnych zmian w obyczajowości.

W roku 1970 Kate Millett opublikowała książkę Sexual Politics, która stała się najważniejszą publikacją „drugiej fali” feminizmu. Pisarka przedstawia w niej źródła opresji kobiet w społeczeństwie seksistowskim, a jako główne postrzega system patriarchalny. Wykazywała także polityczne uwarunkowania ról płciowych. Najważniejsze jest jednak przekonanie, że sfera prywatności kobiet także podlega naciskom politycznym – „prywatność jest polityczna” (K. Millett). 

Największym osiągnięciem feminizmu „drugiej fali” było to, że kobieta przestała być określana w relacji do mężczyzny, ale ze względu na swoją wartość, swoje cechy i wynikające z nich możliwości rozwoju. 

Feminizm akademicki

Feminizm akademicki rozwijał się jednocześnie z „drugą falą” feminizmu socjopolitycznego. Nie izolował się od sfery społeczno-politycznej – od początku wykazywał silne powiązanie z aktywnością polityczną.

Za jedną z głównych prekursorek tego nurtu uważa się Florance Howe, nauczycielkę z Missisipi, która w 1964 roku przeprowadziła krytyczną analizę amerykańskich programów nauczania i podręczników, a następnie rozpoczęła atak na kanon edukacji tworzony przez białych mężczyzn.

„Trzecia fala” feminizmu socjopolitycznego

„Trzecia fala” rozpoczęła się w latach 90. Do głosu doszła różnorodność – zwracano uwagę, aby wypowiadały się przedstawicielki różnych ras, społeczności, kultur, tradycji itp. Mówiono o zróżnicowanych problemach właściwych dla każdej grupy kobiet.

Badania kobiece

W latach 60. pojawiły się w Anglii i Stanach Zjednoczonych tzw. badania kobiece (Women’s Studies), czyli najwcześniej wyodrębniona postać feminizmu akademickiego nastawiona przede wszystkim na gromadzenie wszelkiej możliwe wiedzy dotyczącej sytuacji kobiet w historii, kulturze,  życiu politycznym itp. Zajmowano się także próbą określenia specyfiki kobiecości. Na uniwersytetach zaczęły pojawiać się wykłady poświęcone kobietom, historii kobiet itp. Dopiero w latach 70. uznano badania feministyczne za pełnoprawny kurs akademicki.

Powstawały prace (m. in. autorstwa Kate Millet, Gayatri Chakravorthy Spivak, Elaine Showalter) przedstawiające wizerunek kobiety w prozie anglo-amerykańskiej, opisujące psychologiczne konstrukcje kobiecości itp. Wykazywano także istotną odmienność pisarstwa kobiecego i wydobywano twórczość zapomnianych pisarek. Rozmaite odmiany krytyki feministycznej przyniosły nowe analizy literatury, kanonu literackiego i wiedzy o literaturze, a także filozofii i historii. 

Obecnie badania kobiece uznaje się za najszerszą kategorię obejmującą wszystkie odmiany feminizmu akademickiego. 

Krytyka feministyczna

Rozumienia, analiza i odbiór dzieła literackiego oraz języka i instytucji badań literackich lub teorii literatury z punktu doświadczenia kobiecego. Podobnie twierdzą niektóre przedstawicielki krytyki feministycznej, np.: Patricia Meyer Spacks mówiła, że krytyka feministyczna to każdy sposób podejścia do tekstu, która analizuje go z perspektywy doświadczenia kobiecego w nim przedstawionego [w wypadku fikcji literackiej – zarówno w samym świecie przedstawionym, jak i w warstwie językowej czy retorycznej]. Krytyka feministyczna czerpie inspiracje z rozmaitych nurtów literatury – główne z psychoanalizy, strukturalizmu, dekonstrukcjonizmu i badań kulturowych.

Rewizjonistyczna krytyka feministyczna

Odmiana krytyki feministycznej, która pojawiła się wraz z drugą falą feminizmu i nastawiona była przede wszystkim na badanie wątków mizogonicznych w literaturze i w wiedzy o literaturze, na poszukiwanie i krytykę rozmaitych form represji wobec kobiet już utrwalonych w dyskursie literackim, historycznoliterackim i teoretycznoliterackim, a także wszelkiego rodzaju struktur patriarchalnych i stereotypów pojmowania roli kobiet w kulturze.

Nurt ten nastawiony był na demaskowanie i piętnowanie wszelkich przejawów męskiej dominacji. Miał charakter ideologiczny, a w jego centrum znajdowała się feministka-czytelniczka praktykująca coś w rodzaju hermeneutyki feministycznej. Jej zadaniem jest natomiast wydobywanie z literatury schematycznych wizerunków kobiecych oraz badanie wyznaczników kobiecości zawartych w teoriach semiotycznych. Zajmował się również ujawnianiem przemilczanych dotąd w dyskursach krytycznych męskich wyobrażeń na temat kobiet.

Paradoksalnie jednak rewizjonistyczna krytyka feministyczna nie mogła obejść się bez obecności mężczyzny, ponieważ wciąż interpretowano fenomen pisarstwa kobiecego w odniesieniu do perspektywy męskiej. 

Ginokrytyka

Termin wprowadzony przez Elaine Showalter w 1979 roku. Odmiana krytyki feministycznej, która pojawiła się w drugiej fazie „drugiej fali” feminizmu (ok. połowy lat 70.), świadomie rezygnując z rewolucjonizmu na rzecz afirmowania specyficznych właściwości kobiecego pisarstwa, analizowania kobiecej tradycji pisarskiej i doświadczeń kobiecych. 

Showalter stawiała kilka celów ginokrytyce: zdefiniowanie żeńskości i odmienności pisarstwa kobiecego, a także zbadanie jego historii, stylów, gatunków i struktury. Za główny cel jednak uznawała określenie, w czym zawiera się odmienność fenomenu pisarstwa kobiecego i gdzie należy go szukać. 

4 modele definiowania pisarstwa kobiecego według Showalter

1. model biologiczny 

Źródło kobiecej twórczości tkwi w akceptacji kobiecej cielesności. Ciało i umysł są nierozłączne, a niekiedy nawet ciało staje się podstawą dla umysłu. Pojawia się odwaga w prezentowaniu cielesności i zmysłowości. Niebezpieczna okazuje się absolutyzacja znaczenia cielesności dla pisania i czytania.

2. model lingwistyczny/tekstualny

Poszukiwano związku między psychiką kobiecą a sposobem użycia języka. Wiele z tych teorii miało charakter postulatywny, np. francuskie pisarki postulowały utworzenie specjalnego języka kobiecego. 

3. model psychoanalityczny

Zajmowano się poszukiwaniem związku między psychiką pisarki a jej twórczością. Głównym problemem natomiast stała się walka ze stereotypami wytworzonymi przez psychoanalizę Freuda czy Lacana. Dla Showalter szczególnie cenne były badania, które zajmowały się uzupełnieniem braków w dotychczasowych badań psychoanalitycznych, np. poświęcone procesom różnicowania psychoseksualnego, analizie relacji matki z córką czy specyfice kobiecej przyjaźni. Ograniczeniami psychoanalizy było to, że nie uwzględniała zmian historycznych czy czynników społecznych.

4. model kulturowy

Teorie te przyjmowały perspektywę antropologiczną i w swych badaniach uwzględniały to, co pomijała psychoanaliza, tzn. zmiany historyczne, czynniki społeczne i ekonomiczne, zróżnicowanie etniczne. Ponadto zajmowały się także kwestiami cielesności, biologii, funkcjonowaniem kobiety w języku oraz problemami jej psychiki.

Arachnologia

Metaforyczna idea procesu twórczego i styl krytyki feministycznej zaproponowany przez Nancy K. Miller w polemice z hyfologią R. Barthes’a. Metafora tkania pajęczej sieci i kobiety-pisarki jako pajęczycy podkreślać miała silny związek pisarek z tkanymi przez nie tekstami, a także naznaczenie tych tekstów własna cielesnością. Odwołując się zarówno do metafory pajęczej sieci, jak i do mitu Arachne, koncepcja Miller zwraca uwagę na zacieranie dystansu między życiem codziennym a twórczością. Arachnologia jest jedną z odmian ginokrytyki.

Barthes zaciera ślad podmiotu w tekstach, natomiast Miller wprowadza dopiero kobiecą podmiotowość do dyskursu o literaturze. Metafora związana z Arachne nobilitowała żeńską podmiotowość, a ponadto zwracała uwagę, że tworzenie dzieła jest jednocześnie tworzeniem siebie. Podtrzymywała także przekonanie, że twórczość kobieca jest emanacją żeńskiej cielesności. 

Écriture feminine (pisarstwo kobiece)

Termin oznaczający zarówno kobiecy styl pisania, jak i jeden z najbardziej wpływowych nurtów francuskiej krytyki feministycznej. Przejawiał się raczej poprzez konkretne praktyki pisarskie niż sformułowania teoretyczne. Kategoria ta pojawiła się na gruncie myśli francuskiej na fali popularności écriture, jednego z najważniejszych francuskich dyskursów postrukturalistycznych. Specyficznie kobiece pisarstwo jest w tym wypadku uznawane za szczególny rodzaj dyskursu – emocjonalnego, silnie związanego z ciałem i erotyką.

Źródłem tego pisarstwa są najbardziej tajemnicze sfery osobowości, przede wszystkim nieświadomość, stąd liczne odwołania do psychoanalizy – zwłaszcza Lacanowskiej. Francuskie krytyczki uznawały literaturę za przestrzeń o szczególnych właściwościach, w której może się zmieścić wszystko co, co niewypowiedziane oraz tłumione przez konwenanse kulturowe i społeczne. 

Teoria Héléne Cixous

Héléne Cixous podkreślała, że kobiece pisarstwo jest nieokiełznanie, swobodne i przekracza wszystkie bariery, w czym tkwi jego wyższość nad pisarstwem męskim. Ponadto jego źródłem jest kobieca psychika, pewnego rodzaju „Ciemny Kontynent”, który jest całkowicie niedostępny dla mężczyzn. Starano się nie formułować żadnych ogólnych założeń teoretycznych, ponieważ styl pisarstwa kobiecego nie może podlegać jakimkolwiek klasyfikacjom.

Faza preedypalna i edypalna

Zdaniem Lacana różnice między kobietami a mężczyznami wiązały się z zagadnieniem fazy edypalnej rozwoju człowieka. Chłopcy, zakończywszy ją, przechodzili z porządku wyobrażonego w porządek symboliczny, natomiast dziewczynki pozostawały na zawsze w fazie preedypalnej i porządku wyobrażonym.

W koncepcji Lacana działało to na niekorzyść kobiet, jednak – w ujęciu Irigaray – to właśnie w tej różnicy tkwiła „siła” kobiecego pisarstwa. Julia Kristeva fazę preedypalną wiązała z wyrażaniem uczuć, chaosem, nieregularnością, natomiast edypalną z porządkiem społecznym, racjonalizmem i obiektywizmem, a co za tym idzie twórczość kobieca była prawdziwa, dynamiczna, zaś męska – chłodna i wykalkulowana. Faza preedypalna to także okres najsilniejszej jedności dziecka z ciałem. Freudowska koncepcja „wybrakowanej” kobiety w ujęciu feministek stała się więc źródłem nieograniczonego potencjału. 

Cechy pisarstwa kobiecego

Cechami stylu écriture feminine jest cielesność i zmysłowość, pojmowane jako daleko posunięte zindywidualizowanie i usytuowanie poza obowiązującymi dyskursami, które zakładają spójność wypowiedzi, wewnętrzną organizację tekstu itp. Tekst jest więc chaotyczny, wieloznaczny, nielinearny. Kwestionuje tradycyjne formy narracji, a nawet je zupełnie eliminuje. Pojawiają się w zamian formy symultaniczne, polifoniczne i heteromorficzne. Język jest zmysłowy, bogaty w metaforykę erotyczną.

Feminizm ponowoczesny – wpływy

Feminizm ponowoczesny – wpływ Derridy

Najważniejszym ośrodkiem feminizmu ponowoczesnego stała się Francja. Ogromny wpływ na feminizm miała koncepcja dekonstruktywizmu Derridy, który opisywał Zachód jako system hierarchicznych opozycji, które represjonowały kobietę. Zwracał także uwagę na dominację mężczyzn w kulturze i historii. Doprowadziło do tego odwieczne rozdzielenie duszy i ciała, a także wiązanie kobiety z cielesnością, uważaną za coś gorszego niż rozum. Bywało, że był to dualizm natury (kobiecej) i kultury (męskiej). Dualizm taki Derrida odnalazł w wielu wielkich systemach filozoficznych, np. u Kartezjusza, Kanta czy Hegla. H. Cixous podkreślała jednak, że nie trzeba godzić się na taki układ, a kobiety mogą wyzwolić się z zastanego układu relacji.

Feminizm ponowoczesny – krytyka koncepcji Freuda

Zakwestionowano przede wszystkim mizoginizm, a także biologiczny determinizm i panaseksualizm. Krytykowano również myśl Freuda o kobiecie jako istocie niedoskonałej. 

Feminizm ponowoczesny – poglądy Julii Kristevy

W ujęciu Kristevy porządek semiotyczny (kobiecy) i symboliczny (męski) nie były sobie przeciwstawne. Porządek semiotyczny stanowił raczej obudowę porządku symbolicznego.  Założenie to zacierało podział na tożsamości męskie i żeńskie. Rewolucyjne w ujęciu Kristevej było również, że dziecko miało wybór – mogło przybrać cechy bardziej kobiece lub bardziej męskie, niezależnie od biologicznych uwarunkowań. 

Feminizm kulturowy

Showalter podkreślała konieczność napisania nowej historii kultury, w której kobieta stałaby na równi z mężczyzną. W szczególności jednak zwróciła uwagę na konieczność analizowania zmieniającej się kulturowo i historycznie relacji twórczości kobiecej do męskiej i badania odmienności pisarstwa kobiecego, odnosząc je do całości historycznego i kulturowego procesu literackiego. 

Bibliografia

M. P. Markowski, Feminizm, [w:] A. Burzyńska,  M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s. 389-427.