Ewolucja polskiego systemu wokalicznego

Polski system wokaliczny (inaczej: samogłoskowy) znacznie ewoluował na przestrzeni dziejów. Dawniej mieliśmy samogłoski długie i krótkie, po których dzisiaj niemalże ślad już nie pozostał. Jak kształtował się tzw. trójkąt samogłoskowy przez wieki?

Epoki przedpiśmienne

Z epok przedpiśmiennych, jak sama nazwa wskazuje, nie mamy żadnych śladów potwierdzających rzeczywiste istnienie konkretnych głosek. Możemy jedynie wnioskować o ich istnieniu na podstawie rekonstrukcji.

Praindoeuropejszczyzna

System praindoeuropejski (najstarszy) oparty był na opozycji iloczasu, co oznacza, że istniały samogłoski długie i krótkie. Były to te same samogłoski, tylko występowały w dwóch wariantach iloczasowych (np.: krótkie a i długie a). Iloczasowość przeszła do języka prasłowiańskiego.

Poza samogłoskami w praindoeuropejszczyźnie istniały jeszcze dwie grupy głosek:

• sonanty (czyli głoski mające charakter zgłoskotwórczy, ale nie będące samogłoskami),
• dyftongi (czyli połączenia samogłosek z elementem niezgłoskotwórczym).

Prasłowiańszczyzna

Do prasłowiańszczyzny przeszła iloczasowość samogłosek (nadal były samogłoski długie i krótkie), ale przestała to być już cecha dystynktywna. Pojawiły się także nowe samogłoski półkrótkie (o połowę krótsze niż samogłoska krótka) – jery. Jery mogły występować w wariancie miękkim (jery przednie) i wariancie twardym (jery tylne). Ślady istnienia jerów zachowały się w języku, ale ich zapisu nie znaleziono w żadnym polskim zabytku.

Epoki piśmienne

Epoki piśmienne to te epoki, z których zachowały się już zabytki pisane (najpierw rękopiśmienne, a potem drukowane).

Doba staropolska

Dawne samogłoski długie i krótkie zostały odziedziczone przez język polski i przetrwały aż do doby staropolskiej (około XIII wieku). Poszczególne samogłoski różniły się od sobą wysokością artykulacji. Najniższa była samogłoska a, a najwyższe i, y oraz u.

Uwaga! Znak haczyka nad samogłoską oznacza samogłoskę krótką, a znak poziomej kreski samogłoskę długą.

Doba średniopolska

Na przełomie XV i XVI wieku doszło do bardzo istotnej zmiany w systemie samogłoskowym – różnica iloczasu (długości – krótkości) zmieniła się w różnicę barwy. Wskutek tej zmiany:

• dawne samogłoski krótkie stały się samogłoskami jasnymi,
• dawne samogłoski długie uległy podwyższeniu artykulacyjnemu i stały się nowymi głoskami.

Ta zmiana doprowadziła do powstania nowych samogłosek zwanych ścieśnionymi (nazwa pochodzi od tego, że dawna długa samogłoska musiała się po prostu „ścieśnić”, czyli skrócić). Samogłoski ścieśnione były samogłoskami na pograniczu jednej i drugiej samogłoski – tej, z której wyrastały i tej, do której dążyły w kierunku swojego podwyższenia. Kierunek podwyższania się samogłosek oznaczają zielone strzałki na wykresie.

Samogłosek ścieśnionych mieliśmy 3 – zaznaczono je na wykresie również zielonym kolorem. Są to:

• á – czyli dźwięk na pograniczu samogłosek a i o, powstały z dawnej długiej a podwyższonej artykulacyjnie do o,
• é – czyli dźwięk na pograniczu samogłosek e i i/y, powstały z dawnej długiej e podwyższonej artykulacyjnie do i/y,
• ó – czyli dźwięk na pograniczu samogłosek o i u, powstały z dawnej długiej e podwyższonej artykulacyjnie do i/y, Ten dźwięk pozostał w polszczyźnie do dziś, ale jego artykulacja uległa jeszcze większemu podwyższeniu – w wymowie całkowicie zrównał się z samogłoską u.

Uwaga! Znak ścieśnienia samogłoski zaznaczamy umownie poprzez ukośną kreseczkę nad nią. Dawniej istniały także inne formy zapisu (np.: z kółeczkiem pod literą albo z kropeczką nad literą).

Podwyższeniu nie uległy natomiast samogłoski i/y oraz u, ponieważ ich poziom artykulacji jest już maksymalny – człowiek fizycznie nie jest w stanie wyartykułować wyższej głoski. Te samogłoski zrównały się więc artykulacyjnie z dawnymi krótkimi.

Doba nowopolska

Do doby nowopolskiej dawne samogłoski ścieśnione się nie zachowały: é uległo obniżeniu artykulacyjnemu do e,  á uległo obniżeniu artykulacyjnemu do a, a ó zrównało się artykulacyjnie z u, czyli jeszcze podwyższyło swoją artykulację.

Najszybciej obniżeniu artykulacyjnemu uległo dawne á – już od XVIII wieku było realizowane jak a jasne. Ó całkowicie zrównało się artykulacyjnie z u i do dziś głoski te różnią się od siebie jedynie w zapisie. Najdłużej zachowało się w języku é – wymawiane i zapisywane było powszechnie jeszcze do połowy XIX wieku.

Rozwój polskiego systemu wokalicznego – notatka pdf

Treść powyższego artykułu możesz również pobrać w wersji pdf dostosowanej do druku: Ewolucja polskiego systemu wokalicznego.pdf. Plik ma zaledwie 3 strony i zawiera wszystkie rozpisane powyżej trójkąty samogłoskowe.

Bibliografia:

K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2017.