„Boska Komedia” jest jednym z arcydzieł literatury ogólnoświatowej. Jej odbiór wymaga jednak odpowiedniej wiedzy i przygotowania. Przygotowaliśmy kompleksowy wstęp do lektury, a w nim podstawowe informacje na temat jej powstania, konstrukcji utworu oraz postaci. Zapraszamy do lektury!
Wszystkie cytaty z „Boskiej Komedii” użyte w tekście bezpośrednio pochodzą z tłumaczenia Edwarda Porębowicza. Poniższy artykuł możesz również pobrać w formacie wygodnym do wydruku – kompletne opracowanie „Boskiej Komedii” zmieściliśmy na zaledwie 8 stronach. Pobierz pdf za darmo:
Dante Alighieri – Boska komedia – wprowadzenie.pdf
Podstawowe informacje i struktura Boskiej Komedii
Boska Komedia (La Divina Comedia) jest zaliczana do arcydzieł literatury na skalę światową. Uchodzi za najdoskonalszy wyraz kultury późnego średniowiecza, podziwiana za swoją ponadczasowość – mimo mocnego zakorzenienia w realiach swoich czasów. Dotyka zagadnień, które nurtowały ludzkość na przestrzeni wieków. Napisana przez Dantego podczas wygnania z Florencji.
Rozpoczęcie jej pisania datuje się na rok 1304, a zakończenie na trzy lub cztery lata przed śmiercią, niewykluczone jednak, że Alighieri doskonalił lub też uzupełniał swoje dzieło do końca życia. Swoją podróż po zaświatach podzielił autor na trzy części – trzy jej podstawowe etapy:
– Piekło,
– Niebo,
– Raj.
Metrum poematu to tercyna wiązana jedenastozgłoskowa (aba, bcb, cdc). Stała struktura zawiera dokładnie 14 233 wersów. Każda z trzech wymienionych części składa się z 33 pieśni, ich suma po wliczeniu pieśni wstępnej znajdującej się w „Piekle” wynosi 100. Niemal całkowicie równa jest też ilość wersów w każdej pieśni, chociaż nie mają one jednakowej długości.
Każda cantica kończy się tym samym słowem – gwiazdy (Stelle). Cała struktura jest symetryczna, konsekwentna i gwarantująca porządek. Powtórzenie wielokrotności liczb 3 i 10 świadczy o podkreśleniu doskonałości tekstu.
Boska Komedia – skąd nazwa?
Nazwa „komedii” zgodna była z zasadami retoryki średniowiecznej – smutno się zaczyna i dobrze kończy. Termin „komedia” może także dotyczyć różnorodnego stylu pisania i braku możliwości zakwalifikowania dzieła gatunkowo.
Przymiotnik „boska” nie został dodany przez autora, lecz przez pełnych podziwu potomnych, opatrzono nim wydanie weneckie z roku 1555.
Źródła Boskiej Komedii
Źródła, z których czerpał Dante podczas pisania „Boskiej Komedii”, są różnorodne, niektórych możemy się tylko domyślać. Przede wszystkim inspiracją i podłożem była tu literatura klasyczna, dzieła Horacego, Owidiusza (zapożyczenie treści z zakresu mitologii, do której odwołań jest „Boskiej Komedii” całe mnóstwo), a przede wszystkim Wergiliusza, którego to Dante umieszcza jako bohatera Komedii i do którego dzieł bezpośrednio się odwołuje, nie kryjąc podziwu i szacunku dla jego geniuszu. Szczególnie widoczna jest pomoc VI księgi „Eneidy”, mówiącej o zejściu Eneasza do królestwa podziemi. Sam Dante chciał, by „Boska Komedia” była średniowieczną „Eneidą”, została arcydziełem o podobnej lub większej skali.
Równie ważne co dzieła autorów klasycznych jest oczywiście „Pismo święte”, a w jakiejś mirze najprawdopodobniej wywodząca się z niego łacińska literatura mistyczno-ascetyczna, tak jak „Wizja Wettyna” autorstwa Walafrida Strabona (tytułowy bohater przemierza piekło, czyściec i raj pod przewodnictwem anioła, spotykając zarówno postacie historyczne jak i sobie współczesne).
Wśród dzieł, do których Dante mógł się odwoływać, znajdują się również „Żegluga św. Brendana opata” autorstwa mnicha Benedykta z końca IX wieku, „Czyściec św. Patryka” Henrego z Saltrey, a także dzieł Włochów takich jak Giacomino da Verona i Bonvesin Della Riva. Jednym z dowodów nowatorstwa Dantego jest stworzenie pełnej struktury zaświatów, co nie pojawiło się u żadnych wcześniejszych autorów. Konkretnie lokalizuje ich części – Piekło jest pod Jerozolimą będącej środkiem zamieszkanych przez ludzi terenów, Czyściec znajduje się na zboczach góry, a Raj – na samym jej szczycie.
Boska Komedia – Czas akcji
Akcja „Boskiej Komedii” ma ścisłe ramy czasowe, dokładnie tydzień od piątku 7 kwietnia (Wielki Czwartek, który przez papieża został ogłoszony jubileuszowym, co dla chrześcijan miało ogromną wagę) do 14 kwietnia 1300 roku. Dante podczas swojej wędrówki ma lat 35 – „w życia wędrówce, na połowie czasu” (średnia długość życia w epoce średniowiecza była oceniana na lat 70, stąd określenie „w połowie czasu”).
Interpretacja ogólna Boskiej Komedii
„Boska Komedia” nie poddaje się jednoznacznej interpretacji, jej ścieżki mogą być wielorakie. Można traktować dzieło jako proroctwo, zwieńczenie uniwersalnych refleksji poety, niejaką syntezę ówczesnej wiedzy o świecie.
Niewykluczone jest, iż jest to realizacja misji moralnej autora lub wypowiedź na tematy aktualne istotne dla ówczesnego czytelnika. Niektórzy zaś uważają „Komedię” po prostu za dzieło sztuki, w którym autor daje popis swojego niewątpliwego kunsztu. Każda z wymienionych dróg jest możliwa i znajdziemy w poemacie mnóstwo argumentów na ich poparcie.
Charakterystyczna dla „Boskiej Komedii” wielość interpretacji sprawia, że jawi się ona jako tekst niejasny, niepewny i problematyczny dla badaczy, wymyka się próbom ambitnej i jednolitej syntezy, a jej odczytanie zależy przede wszystkim od wrażliwości, oczekiwań, ale także od wiedzy i możliwości czytelnika.
Historyczność w Boskiej Komedii
O nowości i wielkości „Boskiej Komedii” stanowi także jej historyczność. Opowiada o rzeczywistym wydarzeniu, które rozgrywa się w realnych miejscach, ma ramy historyczne oraz geograficzne. Tekst staje się wiarygodny, Dante nie przedstawia swojej wędrówki jako wizji czy też snu, tylko jako podróż realną której bezpośrednią inspiracją jest „Eneida” Wergiliusza.
Elementy krajobrazu wspominane w „Boskiej Komedii” kojarzą się z Toskanią – wzgórza charakterystyczne dla tego regionu. Na swojej drodze spotyka postacie realne, zbudowane z elementów realistycznych i faktów historycznych bądź też literackich. W swoim świecie przemieszcza się jako człowiek konkretny, trzydziestopięcioletni.
Struktura dantejskiego piekła
Piekło zdecydowanie jest częścią, która dzisiaj przemawia do nas najsilniej z racji na jaskrawy obraz, dramatyczność sytuacji, sugestywny dobór i wyraźną charakterystykę postaci. Tę część cechuje dynamizm, która po opuszczeniu Piekła przez bohatera zanika. Grzesznicy w Piekle Dantego są umieszczeni w racjonalnym porządku, podzieleni na istotę grzechu. Ta teoretyczna organizacja stwarza cały system karny a podział odbywa się według systemu zaczerpniętego od Arystotelesa:
– incontinezia,
– violenzia,
– frode.
Jednak poszczególne, wyróżnione kręgi, są już nowatorskim wymysłem Dantego, pełna i szczegółowa struktura zwarta w Piekle ma się następująco:
- Selva – puszcza u podnóża góry, w której gubi się Dante i w której spotyka Wergiliusza, to tu rozpoczyna się jego wędrówka.
- Porta dell’inferno – brama piekielna
- Antiinferno – przedsionek piekła, w którym znajdują się ludzie bierni, którzy za życia nie opowiedzieli się ani po stronie dobra, ani zła
- Acheronte – rzeka Akeron, przez którą zmarłych przeprawia Cronte – Haron
(początek grupy incontinienzia)
- Krąg pierwszy (Cerchio I)- Limbo – otchłań, osoby nieochrzczone i nienarodzone dzieci, jedyną ich karą jest brak nadziei na ujrzenie Boga, stąd pochodzi Wergiliusz
- Krąg II, Lussuriosi – „zmysłowi” , u nich emocje zwyciężyły nad rozumem, zgrzeszyli rozwiązłością
- Krąg III – Golosi – Łakomi
- Krąg IV – Abari e Prodighi – skąpiradła i rozrzutnicy, nie potrafiący się kontrolować
- Krąg V – Iracondi e accidiosi – gnuśni, złośnicy
(koniec grupy incontinienzia, początek grupy violenzia)
- Krąg VI – Eretici – heretycy – nie mogą obcować z Bogiem, więc są osobno
- Krąg VII
– violenti contro il prossimo – agresja względem bliźniego
– violenti contro Se stessi – agresja względem samego siebie
– violenti contro Dio – agresja względem Boga
(koniec grupy violenzia, początek grupy frode)
- Krąg VIII – Frode – oszuści
– ruffiani e sedutori – stręczyciele
– lusingatori – pochlebcy niemówiący prawdy
– simoniaci – kupczący świętościami
– maghi e indoviani – magowie i wróżbici
– barattieri – szachraje
– ipocriti – hipokryci
– ladri – złodzieje
– consiglieri fraudoleni – fałszywi dowódcy
– seminatori di disorde – siewcy niezgody
- Krąg IX
– caina – zdrajcy rodziny
– Antenora – zdrajcy polityczni
– ptolomea – zdrajcy przyjaciół i gości
– giudecca – zdrajcy dobroczyńców
- Lucifera – Lucyfer – zdrajca Boga
Dante Pielgrzym
Pierwsza tercyna Piekła, a zarazem pierwsza tercyna całej Boskiej Komedii, jest anonimowa:
W życia wędrówce, na połowie czasu
Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi
W głębi ciemnego znalazłem się lasu
Zagubionym człowiekiem może być każdy, kolejna treść świadcząca o uniwersalizmie. W „Boskiej Komedii” niezwykle ważne jest oddzielenie Dantego autora od Dantego pielgrzyma, bohatera poematu. Dante pisarz w pierwszej osobie informuje odbiorcę o już odbytej podróży, zaś Dante-podróżnik wszystkie zdarzenia opisane w poemacie przeżywa razem z odbiorcą.
Dante pielgrzym wzorowany jest na Eneaszu, którego ważność polega na dotarciu do Lacjum, założeniu Rzymu – podwalin pod cesarstwo Rzymskie, na którego terenie narodził się Jezus i gdzie swoją siedzibę ma papiestwo. Ma to na celu ukazanie wielowiekowej historii rzymskiej postrzeganej w perspektywie duchowej. Podróż po królestwie śmierci, spotykanie udręczonych dusz i rozmowa z nimi ukazuje pielgrzymowi Dantemu istotę ludzkiego zła i to, czego sam potrzebuje, by się tego zła wyrzec i podążać ścieżką dobra. Dante-postać powoli przygotowuje się do poznania prawd najważniejszych, jednak wykraczają one poza granice rozumu ludzkiego, o czym autor nas przestrzega w Raju.
Mamy do czynienia ze stopniowym nadmuchaniem świadomości, które ma chronić bohatera przed irracjonalnością zła i jest środkiem dotarcia do Boga – źródła wszelkiej wiedzy. Im dalej w otchłań piekła, tym zagadnienia doktrynalne nabierają większej wagi. Bohater z jednej strony jest cały czas sobą i przedstawia swoją historię, ale symbolicznie jest to cała wspólnota chrześcijańska, która musi zmierzyć się z problemem zbawienia swojej duszy, o czym bardziej szczegółowo opowiemy za chwilę.
Contrapasso
Dusze osób, które Dante spotyka w Piekle podczas swojej wędrówki, to nie symbole konkretnych przywar, a obraz ludzkiej skłonności do grzechu – Dante opisuje historie życia doczesnego dusz, ich postawę nabytą za życia. Po zapoznaniu się z nimi nasuwa nam się jeden wniosek – jaki człowiek jest za życia, taki też będzie w zaświatach. Niezwykle ważna jest tu zasada contrapasso według której Dante tworzy cały system karny.
Kara jest zawsze analogiczna do popełnionego grzechu, bądź też jest je przeciwieństwem, ale zawsze z nią koresponduje. Przykładowo – w VI części Piekła dusze heretyków umieszczone są w płonących trumnach – heretycy, a w szczególności kładzie tu autor nacisk na ruch epikurejczyków, uważali, że dusza umiera razem z ciałem, dlatego zgodnie z ich przekonaniem ich dusze na zawsze spoczywają w trumnach, które w Dzień Sądu (gdy dusze zgromadzą się przyobleczone w ciała) domkną się.
Z kolei z contrapassą odwrotną mamy do czynienia w Pieśni Trzeciej w przedsionku Piekła – dusze biernych, którzy za życia za niczym się nie opowiedzieli, paradoksalnie biegną za sztandarem – oznaką przynależności, wyboru. Pojawia się zatem pojęcie realizmu figuralnego –stan dusz po śmierci jest związany z ich życiem doczesnym.
Dante wprowadza konkretne postacie historyczne i chce podkreślić, że zbawienie lub jego brak, jest związane z wolą jednostki i prawem do podejmowania samodzielnych decyzji – Bóg obdarzył człowieka wolną wolą.
Dante nie przedstawia rozważań abstrakcyjnych, zwróćmy uwagę na to, że za każdym razem mamy do czynienia z konkretną i indywidualną historią, każdej z nich nadaje wymiar praktyczny, by jak najgłębiej przemówić do czytelnika, który automatycznie utożsamia się z przedstawionymi problemami.
Postacie Wergiliusza i Beatrycze
Wergiliusz – symbol życia ludzkiego, posiada przywary, ograniczenia a zarazem Wergiliusz jest największym literackim idolem Dantego, którego traktuje jako swojego przewodnika, symbol filozofii
Beatrycze – ucieleśnia i symbolizuje doskonałość, idealizacja i synteza miłości zarówno chrześcijańskiej jak i świeckiej, symbol teologii i jej zwycięstwa nad filozofią, zwieńczenie myśli Dantego
Piekło a czyściec
Wizja czyśćca Dantego jest jedną z pierwszych wizji czyśćca w literaturze. Znajdują się w nim dusze, które mimo swoich grzechów mają szansę odkupienia swoich win i życia wiecznego w Raju. Mieszkańcy czyśćca z jednej strony rozmyślają o czekającym ich życiu wiecznym, ale podobnie, jak mieszkańcy Piekieł, nie są jeszcze w stanie oderwać się myślami od swojego życia doczesnego, które zostawili na Ziemi. Podstawowe różnice między mieszkańcami Piekła a Czyśćca to:
- okazanie skruchy – dusze czyśćcowe żałowały za swoje grzechy, okazały żal za nie i dostąpiły boskiego przebaczenia, mają możliwość uczestniczenia w procesie oczyszczenia
- w czyśćcu dusze nie przebywają wiecznie w jednej lokalizacji, tylko pną się do góry
Czyściec jest symbolem wspólnoty utopijnej która solidarnie myśli o uzyskaniu zbawienia odnajduje siłę w Bogu, Biblii, Kościele i jego członkach. W tej części zaświatów Dante przedstawił swoje spełnienie ideału politycznego, świat, w którym ludzie i instytucje współpracują, aby osiągnąć cel wyznaczony przez Boga. Jest to zdecydowanie najbardziej oryginalna część „Boskiej Komedii”.
Raj
Jeśli chodzi o przedstawienie ostatniej części zaświatów, czyli Raju, sam Dante nie miał za bardzo pomysłu, jak go przedstawić, bo trudno przedstawić doskonałość. Jest on pozbawiony precyzyjnej organizacji moralnej. Próbował rozwiązać tę kwestię przyznając, że nie do końca pamięta ten etap swojej podróży i dlatego trudno mu go opisać. Jest to zgodne z ogólną opinią, ponieważ raj powinien wymykać się granicom ludzkiego poznania, więc Dante nie buduje go z konkretów, tak jak dwóch wcześniejszych części. Autora napotkał problem artystyczno-ideologiczny, trudność natury literackiej – jak mówić o Bogu.
Toteż czyściec jest jedną wielką metaforą, obecne są odwołania do Biblii, myśli platońskiej, kultury arabskiej, scholastyki, zdecydowanie mało znajdziemy tam fragmentów, które dystansują się od tradycji i są osobistym, oryginalnym wymysłem pisarza. Mieszkańcy Raju są całkowicie pozbawieni ziemskich namiętności i oderwani od życia doczesnego, bez reszty pochłania ich miłość do Boga i to w niej odnajdują najdoskonalsze szczęście. W ostatniej części utworu powraca refleksja o trudnościach, poruszona na początku. W Raju zlewają się ze sobą postacie Dantego-autora i Dantego-pielgrzyma. Ostatnia część „Boskiej Komedii” spełnia funkcję metaliteracką.
Środki ekspresji użyte w Boskiej Komedii
- terminy naukowe ówczesnego świata (znika to niestety w tłumaczeniu)
- wyszukane słownictwo dworskie
- wyrażenia zaczerpnięte z mowy potocznej
- zapożyczenia z francuskiego
- zapożyczenia z prowansalskiego
- latynizmy
- neologizmy własne
- dialektyzmu z regionów włoskich
- język jest bardzo obrazowy, porównania Dantejskie bazują na porównaniach do rzeczy bliskich czytelnikowi, takich, które może znać, bogactwo alegorii, metafor, peryfraz
Dante Alighieri uważany jest za ojca języka włoskiego – padre della lingua Italian. W całej „Boskiej Komedii” jego zasób słów wynosi ok. 27700 – dla porównania Guido Cavalcanti w całej swej znanej nam twórczości użył ich około 800.
„Boska Komedia” w kulturze polskiej
Do Polski fascynacja i przyznanie geniuszu „Boskiej Komedii” rozpoczyna się niezwykle późno, bo dopiero w epoce romantyzmu. Wcześniej Dante wspominany jest jedynie w swoich „Annales” przez Jana Długosza. Romantycy zaś zaczęli tłumaczyć utwór, którego przekłady od dawna funkcjonowały już w innych językach. Pierwszy znany nam przekład „Boskiej Komedii” jest autorstwa Juliana Korsaka i okazał się w roku 1860. Tłumaczenia fragmentów Komedii podjęli się tacy wielcy polscy autorzy jak Adam Mickiewicz, Teofil Lenartowicz i Cyprian Kamil Norwid. Pierwsze dziesięciolecia wieku XIX datujemy na powstanie w Europie nauki, jaką jest dantologia. W jej rozwój na terenach Polski wielki wkład miał Julian Kłaczko, który napisał w języku francuskim „Wieczory florenckie”.
W 1909 powstaje najbardziej znany nam przekład autorstwa romanisty lwowskiego, Edwarda Porębowicza – przekład ten mimo wielu niejasności i niedokładności uważany jest za najlepszy polski przekład „Boskiej Komedii”. Znane jest też tłumaczenie Aliny Świderskiej z 1947. Za najbardziej zasłużonego polskiego dantologa uważany jest Kalikst Morawski, autor monografii poświęconej Dantemu z roku 1961. Wpływ Dantego najwidoczniejszy jest w literaturze XIX wieku, dostrzegamy ją w utworach Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego (Nie-Boska Komedia), Lenartowicza, Norwida. Późniejsze inspiracje zauważamy w dziełach Miriama-Przesmyckiego, Kasprowicza, Satffa, Miłosza, Gombrowicza.
Bibliografia
K. Żaboklicki, Historia literatury włoskiej, Warszawa 2008.
