Prezentujemy zarys głównych myśli wstępu naukowego Zbigniewa Jarosińskiego do Antologii polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki. Tekst ma charakter skrótowy i wybiórczy – zainteresowanym dokładniejszymi informacjami polecamy zapoznanie się z oryginałem pracy badacza.
Doświadczenia wczesnej awangardy
EUROPA
Początek europejskiej epoki awangardy: Filippo Marinetti w 1909 roku ogłasza Akt założycielski i manifest futuryzmu w paryskim dzienniku „Le Figaro”.
Manifest Marinettiego:
- formułuje ideę burzycielskiego buntu przeciw przeszłości,
- ukazuje dziedzictwo artystyczne jako cmentarzysko,
- uznaje wzorce klasyczne za bezwartościowe dla współczesnego człowieka,
- przeciwstawia kultowi tradycji (-) kult życia (+),
- żądał unicestwienia przeszłości (widział ją w archiwach, muzeach i bibliotekach),
- tworzy opozycję tradycji i nowatorstwa.
Lata 1909-1932 to czas „izmów” – obok futuryzmu rozwijały się wtedy kierunki takie jak kubizm, dadizm, ekspresjonizm, suprematyzm, konstruktywizm, puryzm, formizm, surrealizm. Punktem wspólnym nowych kierunków było odrzucanie najbardziej utrwalonych norm sztuki.
Twórcy żyli w przeświadczeniu, że są świadkami narodzin nowej epoki (skalą porównywanej nawet do przełomowej dla kultury epoki renesansowej). Dzieła odwoływały się zatem głównie do różnych aspektów doświadczenia współczesności – zarówno na płaszczyźnie cywilizacyjnej, społecznej, jak i moralnej.
POLSKA
Przyjmuje się, że początek polskiego futuryzmu wyznacza rok 1919. W tym roku były już napisane najważniejsze manifesty futurystyczne, a praca twórcza polskich futurystów zaczęła być szerzej ceniona i zaczęła przynosić zarobek.
Bunt przeciw sztuce
Pamięć historyczna jest niezaprzeczalnie składnikiem świadomości artystycznej. Dzieła dawne zawsze stanowią punkt odniesienia do dzieł obecnych. Aby radykalnie sprzeciwić się tradycyjnym wzorcom, twórczość futurystyczna próbuje wykraczać poza sztukę.
Z tego też powodu futuryści narażają się na to, by ich manifestacyjne i nowatorskie dzieła były uznawane za bezsensowne, wynaturzone, niezgodne z istotą samej sztuki. Z buntu przeciw podstawowym wartościom sztuki zrodziła się reforma języka artystycznego. Dla awangardowej rewolucji estetycznej kluczowe stały się:
- żart,
- szyderstwo,
- antyestetyzm.
Awangarda zaprzeczyła dotychczasowemu pojęciu sztuki (jeszcze na początku XX wieku za utwór artystyczny uznawano przecież dzieło o niepowtarzalnej jednostkowej indywidualności twórczej). Rewolucja estetyczna miała na celu wykpienie aktu twórczego.
DADAIŚCI
Bardzo obrazowy wyraz buntu pokazali dadaiści: wycinali oni słowa z gazet, wrzucali do cylindra, a potem, losowo wyciągając kolejne karteczki, układali z nich poematy. Stosunek dadaistów do sztuki to:
- pogarda dla jakości estetycznych jako zbędnych poezji,
- kpina z aktu twórczego,
- lekceważenie materiału poetyckiego,
- kwestionowanie kryteriów piękna, logiki, sensowności, dobrego smaku.
Uspołecznienie sztuki
Były różne wzory twórczości zaangażowanej. Najbardziej charakterystycznym hasłem było burzenie muzeów, które – zdaniem futurystów – miałoby znaczący wpływ na przebudowę życia społecznego.
Powstało kilka programów pozytywnych. Podnoszono bowiem, że nowa sztuka to produkt nowej sytuacji cywilizacyjnej. Peiper twierdził, że istnieje analogia współczesnego języka poetyckiego i zasadami współczesnego życia zbiorowego. Konstruktywiści zaś postulowali, by twórczość plastyczna czerpała inspirację z postępu myśli technicznej.
Pojawiły się również przekonania o związku między XX-wieczną rewolucją artystyczną i rewolucją społeczną. Członkowie grup awangardowych byli z reguły lewicowi. Peiper w publicystyce artystycznej przywoływał elementy ideologii socjaldemokratycznej.
Odkrycie niskich sfer kultury
Awangarda odkryła niskie i peryferyjne obszary kultury – przeciwstawiała je odrzucanym wzorcom wysokiej sztuki. Twórcom awangardowym zawdzięczamy zatem zainteresowanie:
- powieścią brukową,
- wydawnictwami jarmarcznymi,
- folklorem miejskim,
- kinem,
- cyrkiem.
Sztuki szukano w tym, co dotychczas postrzegano jako przypadkowy produkt codzienności albo codzienną rozrywkę niskich sfer społecznych. Dlatego też Leger opisywał handlarza, który układał sprzedawane krawaty w witrynie swego sklepu, a Peiper dostrzegał jakości plastyczne w przedstawieniach cyrkowych.
Szczególne miejsce w świadomości twórców awangardowych zajęło kino. Analizowano reguły poetyki kina, np.: dynamizm, symultanizm, proces tworzenia całości z ujęć fragmentarycznych.
Nowy język poetycki
Awangardowy język poetycki odkrywa wiersz wolny (wiersz o wersach nierównej długości i bez powtarzalnego układu rytmicznego). Brak uporządkowania uwypuklał porządki i regularności innego typu. Odbiorca tekstów awangardowych miał bowiem skupiać się bardziej na związkach poszczególnych słów, analizować decyzje autorskie i kreowane obrazy poetyckie.
Materiałem artystycznym stało się universum rzeczy codziennego użytku. Poezja została sprozaizowana. Tworzywem dzieł artystycznych stała się mowa potoczna i język prasy.
Anegdotyczna historia polskiego futuryzmu
Polski futuryzm narodził się w czasie natłoku różnych teorii, terminów i haseł, w czasie zupełnego pomieszania pojęć i niewiedzy o sztuce zagranicznej. Wszędzie bowiem sztuka rozwijała się w zupełnie innym kierunku:
- w Krakowie działali,
- grupy poznańskie kontynuowały problematykę młodopolską,
- w Warszawie po mału formowała się grupa literacka poźniej nazwana Skamandrem.
Grupa futurystów warszawskich
Wtedy to – w 1919 roku – Wat i Stern zorganizowali swój pierwszy wieczór poetycki: Wieczór podtropikalny urządzony przez białych Murzynów. Potem wynajmowali różne sale odczytowe lub organizowali spotkania w kawiarniach. Podczas występów obrażali publiczność, zachowywali się niepoważnie i prowokowali bójki.
W tym samym czasie Wat i Stern przyłączyli się do Skamandrytów, którzy założyli własną kawiarnię „Pod Pikadorem„. Mieściła się ona w podziemiach Hotelu Europejskiego na Placu Saskim. Stworzono tam kabaret artystyczny, w którym swoje wiersze artyści mogli prezentować szerszej publiczności. Futuryści i Skamandryci występowali w kawiarni wspólnie.
Futuryści zaczęli uznawać swoją grupę za odrębność i ogłaszali się w prasie jako Klub Futurystów Polskich „Czarna Latarnia”. Pod koniec 1919 roku Stern podczas występu w Wilnie dopuścił się bluźnierstwa, przez co został aresztowany. Po apelacji poetę uwolniono.
W grudniu 1920 roku Stern i Wat wydali dzieło Gga:
- podtytuł: Pierwszy polski almanach poezji futurystycznej. Dwumiesięcznik prymitywistów,
- tytuł jest skrótem od zdania: gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika,
- wydano 500 egzemplarzy almanachu, ale wszystkie zostały skonfiskowane przez cenzurę,
- Gga zawierała manifest Prymitywiści do narodów świata i do Polski, w którym autorzy głosili: „Wybieramy prostotę ordynarność, wesołość zdrowie, trywialność, śmiech” – całe dzieło było przepełnione przekornymi deklaracjami,
- Stern i Wat wskazywali także idee o charakterze typowo futurystycznym, np.: „słowa mają swą wagę, dźwięk, barwę, swój rysunek, zajmują miejsce w przestrzeni”, „istota sztuki – w jej charakterze cyrkowego widowiska dal wszelkich tłumów”.
Grupa futurystów krakowskich
Krakowscy futuryści (Czyżewski, Jasieński i Młodożeniec) przyjechali do Warszawy pod koniec 1920 roku. Od początku grupa ta odznacza się poważnymi ambicjami programowymi – futuryści chcieli dokonać przełomu estetycznego w literaturze.
Założyli oni Niezalegalizowany Klub Futurystów „Pod Katarynką”. Na pierwszym spotkaniu w podziemiach domu akademickiego Młodożeniec odczytał wiersz programowy Katarynka. W niedługim czasie odbyło się jeszcze kilka poezowieczorów indywidualnych.
Czyżewski redagował małe pismo „Formiści” – zamieszczał w nim artykuły o nowej plastyce, poezję oraz reprodukcje obrazów. „Katarynka” przyjechała do Warszawy pod koniec 1920 roku z zamiarem podboju stolicy – swoimi występami chceli wywołać ferment i udało im się uzyskać same negatywne recenzje i wrogą reakcję publiczności. Jeden z takich wieczorów został nawet przerwany przez policję.
Połączenie futurystów krakowskich i warszawskich
Choć początkowo grupa warszawska (Wat i Stern) i grupa krakowska (Czyżewski, Jasieński i Młodożeniec) były sobie niechętne, to w marcu 1921 roku doszło między nimi do porozumienia i odtąd obie grupy działały wspólnie.
Wieczory autorskie całej grupy lub poszczególnych futurystów były stałym składnikiem życia kulturalnego. Do 1924 roku wystąpili jeszcze 40 razy. Wszystkie wieczory tytułowano intrygującym hasłem i zapowiadano je wielkimi kolorowymi plakatami (wykonywali je sami formiści). Widz był podczas wydarzeń współtwórcą sztuki, ponieważ futuryści prowokowali publiczność do spontanicznych reakcji. Podczas wieczorów dokonywała się demokratyzacja sztuki.
Najważniejsze wydarzenia
1. Wieczór w Zakopanem w sierpniu 1921 roku
Futurystom towarzyszył wtedy Witkiewicz. Plakaty zapowiadały walkę między Witkacym a Sternem, a Lechoń rozpuścił plotkę, że futuryści podczas wieczoru będą obrażać Matkę Boską. Podczas występu Lechoń wkroczył na scenę i spoliczkował Sterna, w futurystów zaczęto rzucać jajkami i rozpoczęła się bijatyka, ostatecznie do akcji musiała wkroczyć policja. Tak powstała legenda futuryzmu, na którą złożyły się:
- lekceważenie ze strony literatów,
- nienawiść publiczności mieszczańskiej,
- policyjne szykany.
2. Wydanie Jednodniówki futurystów w 1921 roku
Była to wielka, gęsto zadrukowana płachta papieru, która przynosiła manifesty futuryzmu polskiego. Jednodniówki upodabniano do gazet brukowych i sprzedawano na ulicy. Najważniejsze jednodniówki:
- Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia Jasieńskiego,
- Nuż w bżuhu zawierający zuchwałe wiersze, czarny humor, erotyki znacznie odbiegające od dotychczasowej konwencji (oburzenie wywoływał już sam fonetycznie zapisany tytuł).
3. Otwarcie w 1921 roku „Gałki Muszkatołowej”
Był to „wspólny matecznik i naczynie na czarną kawę”. Futuryści otworzyli go w kawiarni „Esplanda” w Warszawie. Zbierali się tu futuryści, formiści i młodzi malarze krakowscy. Bywał tam również Peiper, Witkacy i Schiller.
4. Wydanie w 1921 roku „Nowej Sztuki”
Miał być to pierwszy miesięcznik artystyczny futurystów. Redagowali go Stern wraz z Iwaszkiewiczem, a w Krakowie redakcję reprezentował Peiper i Chwistek. Pismo ukazywało inne oblicze futuryzmu – znajdowały się w nim głównie wiersze, recenzje, artykuły teoretyczne i przekłady nowej poezji zagranicznej (rosyjskiej, francuskiej, hiszpańskiej). Ostatecznie wyszły tylko dwa numery pisma.
Potem nazwy Nowa Sztuka futuryści zaczynają używać dla nazwania większej całości awangardowej, zbioru różnych tendencji. Poetami nowej sztuki byli w takim rozumieniu: Ważyk, Burcz, Braun.
5. Wydanie w 1922 „Zwrotnicy” Peipera
Futuryści byli sojusznikami Peipera i w pierwszej serii jego pisma drukowali swoje wiersze. Z inspiracji futurystycznej zrodziły się właśnie wielkie idee Peipera: miasto, masa, maszyna. Z każdym jednak numerem Peiper formułował coraz bardziej indywidualne punkty swojego programu i oddalał się tym samym od poglądów futurystycznych. Już w szóstym numerze „Zwrotnicy” bezpośrednio skrytykował idee futuryzmu.
6. Nawiązanie współpracy z „Nową Kulturą”
W 1924 roku grupa futurystów ostatecznie się rozpadła. Byli członkowie tej grupy (Wat, Stern, Jasieński, Burcz) nawiązali współpracę z komunistycznym tygodnikiem „Nowa Kultura”. Współpraca ta nie trwała jednak długo.
7. Wydanie w 1924 roku „Almanachu Nowej Sztuki”
Z inicjatywy Gackiego powstał „Almanach Nowej Sztuki”, który skupił niemalże całą polską awangardę. Pisali w nim dawni futuryści warszawscy (Stern, Wat) oraz Peiper, Burcz, Braun, Przyboś, Ważyk, Witkacy. Wydane zostały tylko 4 zeszyty pisma i na początku roku 1925 drogi poetów Nowej Sztuki ostatecznie się rozeszły.
Bibliografia:
Z. Jarosiński, Wstęp, [do:] Antologia Polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, Warszawa 1976.
