Sprawdź podstawowe definicje pojęć najczęściej używanych w nauce o budowie zdania (składni).
Całą zawartość poniższego artykułu możesz również pobrać w formacie pdf wygodnym do druku i nauki. Notatka ma zaledwie 2 strony druku A4: Składnia – podstawowe pojęcia.pdf.
Wypowiedzenie i jego typy
Wypowiedzenie
Wypowiedzenie to najmniejszy odcinek tekstu będący samodzielnym komunikatem, posiadający zamkniętą intonację (czego znakiem graficznym jest interpunkcja
Zdanie
Zdanie to konstrukcja zawierająca jako orzeczenie czarownik w formie osobowej lub predykatyw
Oznajmienie
Oznajmienia to inaczej równoważniki zdania, czyli niezdaniowe wypowiedzenia bez formy osobowej. Mogą być:
- samoistne – Pożar! Wody!,
- kontekstowe – on!, bez!.
Zawiadomienie
Zawiadomienia to komunikaty niezdaniowe, najczęściej w postaci napisów, wyrażenia językowe powiązane z jakimś obiektem.
Modalność i predykacja
Predykacja
Predykacja – ustosunkowanie się nadawcy wobec wyróżnionego stanu rzeczy
Modalność
Modalność – informacja o określonym stosunku nadawcy do opisywanego stanu rzeczy. Stan rzeczy może być przedmiotem:
– stwierdzania (asercji) lub przypuszczenia
– pytania
– zalecenia (żądania)
– ekspresji woli lub emocji
Modalność epistemiczna – informacja o przekonaniu nadawcy co do faktywności opisywanego zdarzenia, wprowadzenie wykładnika pewności sądu przekształca zdanie w hipotezę
stopnie pewności nadawcy:
- słaba hipoteza – pewno, chyba, zapewne, może
- przekonanie o prawdopodobieństwie – prawdopodobnie
- silna hipoteza – z pewnością, niewątpliwie
+ hipoteza oparta na cudzym sądzie (podobno, jak mówią)
+ hipoteza oparta na wnioskowaniu z objawów (widocznie)
Modalność deontyczna (gr. deon ‚powinność’) – przekonanie o powinności, dobrze by było, aby zachodził opisywany stan rzeczy, co prowadzi wprost do postawy nakłaniania (impresywności): zalecenia, zakazy, pozwolenia.
Sposoby wyrażania modalności
- intonacja
- tryby czasownikowe (kategoria bardzo zgramatykalizowana)
- wyrazy modalne
czasowniki modalne: musieć, mieć;
czasowniki niewłaściwe: powinien, trzeba, należy
Reguły składniowe
Wyróżniamy następujące reguły składniowe:
- reguły tworzenia związków składniowych (wzajemnego ustosunkowania składników jako nadrzędnych i podrzędnych)
- reguły przekształcania leksemów w odpowiednie formy gramatyczne ( = niezależne reguły o nazwie reguły akomodacji)
- reguły rozwijania (rozbudowywania) grup
- reguły aktualizacji – nadania elementu czasowo-przestrzennego
Składnik
Składnik to element, którego nie da się już dalej podzielić składniowo
Segmentacja składniowa tekstu
Segmentacja składniowa tekstu to podział ciągu wielozdaniowego na zdania, zdań złożonych na zdania składowe, zdań składowych na grupy składniowe, a konkretnych grup na pojedyncze składniki.
Grupa syntaktyczna
Grupa syntaktyczna to konstrukcja niepredykatywna złożona z minimum dwóch składników.
Akomodacja i konotacja
Wymagania akomodacyjne
Związek zgody to takie wymaganie ze strony nadrzędnika, przy którym podrzędnik przybiera wartości kategorii gramatycznych równe wartościom kategorii fleksyjnych narzędnika (jest ten sam przypadek obu słów i kiedy odmieniamy dane zestawienie przez przypadki to oba słowa podlegają odmianie).
Związek rządu to takie wymaganie ze strony nadrzędnika, przy którym podrzędnik przybiera wartość wymaganą przez kategorię selektywną nadrzędnika (przy odmianie zestawienia obu słów przez przypadki jedno z nich będzie ciągle w tej samej formie, takiej, którą wymaga słowo nadrzędne).
Związek przynależności jest połączony na zasadzie semantycznej, nie ma żadnego wymagania formalnego łączącego oba wyrazy.
Akomodacja
Akomodacja to technika sygnalizowania zależności składniowych w obrębie rozbudowanych grup, a także między grupami, wszelkie formalne podporządkowanie się podrzędnika wobec nadrzędnika
Konotacja
Konotacja może być rozumiana jako:
- środek grupotwórczy: otwieranie miejsca przez jedne klasy wyrazów dla innych klas, konotacja syntaktyczna = walencja,
- środek zdaniotwórczy: właściwość leksemu, wymaganie wystąpienia podrzędnika uzupełniającego znaczeniowo treść leksemu.
Zdanie i jego elementy
Schemat zdaniowy
Schemat zdaniowy to abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez właściwości konotacyjne (semantyczno-składniowe) czasownika. Jest to także abstrakcyjna reprezentacja zdania empirycznego, konstrukcyjny szkielet zdania składający się z jego centrum (zwykle VF) oraz konotowanych przezeń fraz
Zdanie minimalne
Zdanie minimalne to konstrukcja, z której nie może być usunięty żaden element bez naruszenia pełności komunikacyjnej (zrozumiałości).
Części zdania
Orzeczenie to część wypowiedzenia niosąca predykację.
Podmiot to część wypowiedzenia wskazująca na obiekt predykacji.
Dopełnienie to konieczne uzupełnienie predykatu (bliższe, dalsze).
Okolicznik to dodatkowe uzupełnienie predykatu (miejsca, czasu, akcesoryjny, sposobu,, względu, stopnia i miary, przyczyny, celu, warunku, przyzwolenia, skutku).
Przydawka to każde określenie rzeczownika w zdaniu.
Zdanie złożone
Zdanie złożone to konstrukcja, która w jednej strukturze gramatycznej (całości powiązanej semantycznie i formalnie) obejmuje kilka zdań składowych zawierających verbum finitum lub składniki z nim równoważne
- hipotaktycznie: podmiotowe, orzecznikowe, dopełnieniowe, przydawkowe, okolicznikowe,
- parataktycznie: łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe, włączne.
Bibliografia
R. Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 2002.